Zon en Ozon

dossier Een paar mooie zomerdagen volstaan om de ozonconcentraties in de lucht pijlsnel omhoog te doen schieten. Dat is vooral vervelend voor hart- en longpatiënten, maar ook gezonde mensen kunnen er last van hebben.

Ozon is een chemische verbinding bestaande uit 3 zuurstofatomen. Ze ontstaat door de inwerking van elektrische ontladingen op de zuurstof in de lucht. De lucht die wij inademen bevat twee zuurstofatomen.

In de stratossfeer, op zo'n 15 tot 40 km hoogte, bevindt zich een luchtlaag waar, onder invloed van de ultraviolette straling van de zon, voortdurend ozon wordt gevormd. Het zogeheten 'gat in de ozonlaag' betekent dat de ozonconcentraties op bepaalde plaatsen in de stratossfeer afnemen, waardoor meer schadelijk UV-licht het aardoppervlak kan bereiken.
Maar ook dichter bij het aardoppervlak wordt voortdurend ozon gevormd, vooral bij warm weer. Het ontstaat door de inwerking van het zonlicht op diverse stoffen die in de lucht aanwezig zijn, vooral stikstofoxiden en vluchtige koolwaterstoffen afkomstig van uitlaatgassen van auto's, de chemische industrie, elektriciteitscentrales, enz. Daarom spreekt men ook van foto-smog omdat het gaat om een chemische reactie onder invloed van zonlicht. Hoe hoger de luchttemperatuur en de intensiteit van de zonnestraling is, hoe intenser die chemische reactie verloopt.
Een tweede vereiste is stabiel weer met weinig wind waardoor de luchtverontreiniging blijft hangen.
In die omstandigheden neemt de ozonconcentratie in de loop van de dag geleidelijk toe om een piek te bereiken tussen 15 en 20 uur. Tijdens de nacht daalt de hoeveelheid ozon om de volgende dag opnieuw naar een piek te groeien. Deze cyclus herhaalt zich tot het begint te waaien of er bewolking opkomt en de temperaturen zakken.
Ook bossen en planten brengen koolwaterstoffen in de lucht, maar hun aandeel in de vorming van ozon is beperkt. Maar het betekent wel dat ozonvorming niet beperkt blijft tot stedelijke milieus of gebieden met veel industrie. Overigens is de lokale aanmaak van ozon minder belangrijk dan vaak wordt gedacht. De vervuilende stoffen en het ozon kunnen onder de juiste klimatologische omstandigheden immers over grote afstanden aangevoerd worden. In onze streken is de aanvoer van ozon het hoogst wanneer de wind uit het Zuiden en Oosten waait en warme continentale luchtmassa’s worden aangevoerd. Daarom heeft het ook weinig zin om bij piekconcentraties in een bepaalde streek alleen maar maatregelen te nemen in die streek, zoals bv. het beperken van het autoverkeer.

Oorsprong van ozonvorming
50% uitlaatgassen van auto's en fossiele brandstoffen
25% oplosmiddelen, verven en andere huishoudproducten
20% industriële vervuiling
5% bossen en planten
In september 2000 was het gat in de ozonlaag drie keer groter dan de Verenigde Staten...

Binnenshuis

Het ozon kan ook het huis binnendringen, ondermeer via luchtverversingsinstallaties. Maar het wordt daar zeer snel afgebroken. Binnenshuis vormt ozon dus zelden een probleem.
• Er zijn wel enkele uitzonderingen. Sommige laserprinters en fotokopieerapparaten werken namelijk met elektrische ontladingen om de inkt op het papier te brengen. Tijdens die ontladingen wordt telkens wat zuurstof omgezet in ozon. Bij langdurig en frequent gebruik kan de concentratie daardoor oplopen. De nieuwste modellen werken niet meer met elektrische ontladingen of zijn voorzien van een ozonfilter.
• Een ander mogelijk risico zijn de ozon-generatoren die door handige commercanten aangeprezen worden als middel om de lucht binnenshuis 'te verfrissen, ontsmetten en te zuiveren'. Ozon heeft inderdaad een ontsmettende werking en wordt bv. aangewend voor de behandeling van zwembadwater.
Dat ozon schadelijke stoffen in de lucht binnenshuis zou neutraliseren en ziektekiemen zou vernietigen, is echter nooit aangetoond.
Wél is duidelijk dat een ozon-generator in een lokaal op enkele uren tijd tot concentraties kunnen leiden die de geldende veiligheidswaarden overschrijden. Waardoor hij dus eerder een bedreiging voor de gezondheid is.

Klachten

Ozon is een agressief gas dat bijna volledig door het lichaam opgenomen wordt. Het dringt bij de inademing door tot in de kleinste luchtwegen en de longblaasjes en reageert daar met het dunne laagje vocht dat hen bedekt. Dit vocht bevat allerlei beschermende stoffen die het ozon tot ongevaarlijke restproducten helpen afbreken. Wanneer de beschermingsfactoren opgebruikt zijn ontstaan er in het vochtlaagje echter allerhande irriterende stoffen die ontstekingsreacties uitlokken.
Een prikkelende ademhaling en een pijnlijk gevoel wanneer men diep wil inademen, zijn de meest typische klachten. Meestal gaan die gepaard met een vervelende prikkelhoest. De meeste mensen beginnen als reactie daarop spontaan minder diep te ademen, waardoor ook de klachten wat afnemen. Geïrriteerde ogen, een prikkelig gevoel in neus en keel, vermoeidheid, braakneigingen en hoofdpijn maken het plaatje volledig.
Over het algemeen nemen de klachten toe met de hoeveelheid ozon en de duur van de blootstelling. Dit gebeurt ook wanneer u dieper inademt, zoals bij fysieke inspanning. Zwaar werk en sport worden daarom afgeraden tijdens hoge ozonvervuiling.
Sommige mensen zijn gevoeliger voor ozon dan anderen. Ook kinderen en bejaarden (boven de 70) hebben gewoonlijk sneller klachten, volwassenen tussen 40 en 70 blijken over het algemeen het minst gevoelig te zijn. Opmerkelijk is ook dat rokers doorgaans minder last hebben van ozon.
Ozon is echter vooral een probleem voor mensen met long- en hartproblemen. Enerzijds vermindert ozon de longfunctie waardoor men dus minder zuurstof binnenkrijgt en het hart harder moet pompen om voldoende zuurstofrijk bloed rond te sturen.

Bij ozonconcentraties van 240 microgram per m3 gaat de longfunctie met 5 à 10% omlaag.
Bij concentraties van 360 microgram bedraagt dat reeds 15 à 25%. En anderzijds verhoogt ozon de gevoeligheid van de longen voor allerhande allergenen, wat vooral voor astmapatiënten erg vervelend is. Of ozon ook aan de basis kan liggen van de ontwikkeling van astma is momenteel nog onbekend.

Tijdelijk

Gelukkig zijn de klachten die ozon veroorzaakt meestal van korte duur. Na zowat 48 uur verdwijnen ze spontaan. Bovendien treedt er na enkele dagen een zekere gewenning op waardoor men minder last heeft van het ozon.
Momenteel is het nog onduidelijk of ozon de longen en de slijmvliezen blijvend kan beschadigen. Dat het een kankerverwekkend effect zou hebben, is evenmin aangetoond.
Wel zijn er studies die aantonen dat bij hoge ozonconcentraties tot 10% meer mensen worden gehospitaliseerd vanwege ademhalingsproblemen. Het probleem is evenwel dat hoge ozonconcentraties ook altijd gepaard gaan met de aanwezigheid van andere schadelijke stoffen in de lucht (zoals stikstof- en zwaveloxiden, roetdeeltjes, enz.), zodat het zeer moeilijk is om aan te tonen welke stof nu precies de schuldige is. Maar dàt ozon schadelijk is, is afdoende bewezen in laboratoriumonderzoek op mens en dier.

Wat doen ?

Als de ozonconcentraties stijgen, is de overheid verplicht om de bevolking te informeren. Afhankelijk van de drempelwaarden die overschreden worden, moet de bevoking eerst ingelicht en later gealarmeerd worden.
• De bevolking wordt ingelicht bij overschrijding van gemiddeld 100 µg/m3 gedurende 8 uur of 180 µg/m3 gedurende 1 uur.
• De bevolking wordt gealarmeerd bij overschrijding van 360 µg/m3 gedurende 1 uur.

De vraag is wat u moet doen als er bij het weerbericht gewaarschuwd wordt voor ozonpieken.
Voor mensen met ernstige ademhalingsklachten of hartproblemen is de boodschap: zoveel mogelijk binnenblijven, zeker in de namiddag als de ozonconcentraties het hoogst zijn. In huis stelt ozon nauwelijks of geen problemen.
Voor gezonde mensen is er geen reden om binnen te blijven. U doet er wel goed om geen zware fysieke inspanningen te leveren omdat u dan meer zuurstof nodig hebt, dieper moet inademen en bijgevolg ook meer ozon binnen krijgt. Om diezelfde reden wordt sport afgeraden tijdens hoge ozonconcentraties. Wil u toch aan sport doen, probeer het dan 's morgens vroeg te doen, voor de ozonconcentraties opnieuw oplopen.

Lees ook: Actieplan hittegolf