Rouw na zelfdoding

nieuws In België zijn er elke dag gemiddeld zeven zelfdodingen. Onderzoekers gaan er vanuit dat er bij elke zelfdoding minstens 6 nabestaanden direct betrokken zijn. Dat betekent dat er alleen al in Vlaanderen jaarlijks meer dan 8000 nabestaanden na zelfdoding bijkomen, mensen die van dichtbij bij dit zware verlies betrokken zijn.
Laat ons hierbij niet vergeten dat anderen, die misschien iets verder van de overledene staan ook indirect geraakt worden. Wanneer bv. een jongere door zelfdoding omkomt dan wordt een hele school (leerlingen, leerkrachten), een sportvereniging of andere jeugdbeweging nabestaande. Net hetzelfde op werksituaties, in de woonwijk. In zekere zin zijn we dus allemaal nabestaande.

Een nabestaande van een persoon die zichzelf heeft gedood, staat voor de zware taak met dit verlies te leren leven. Het taboe op zelfdoding is daarbij een extra belasting. Het is voor de nabestaande vaak zeer moeilijk - soms zelfs onmogelijk - om over de doodsoorzaak of over de overledene te praten, laat staan om iemand te vinden die naar het pijnlijke verhaal wil luisteren. Vaak vermijdt de omgeving elke confrontatie met dit grote leed. Dat alles maakt de nabestaande nog kwetsbaarder.

Specifieke thema’s in het rouwproces
Er zijn een aantal verschijnselen – thema’s die karakteristiek zijn in het rouwproces bij nabestaanden na zelfdoding. Dit zijn tegelijkertijd ook de factoren die tot psychische en sociale problemen kunnen leiden als het rouwproces stagneert.
• Deze thema’s zijn karakteristiek maar niet noodzakelijk uniek aan het rouwproces dat nabestaanden na zelfdoding doorlopen.
• Geen twee mensen doorlopen eenzelfde rouwproces (alleen al het verschil tussen man en vrouw is enorm).

Schok en ongeloof
Het meemaken van een zelfdoding in je onmiddellijke omgeving moet zowat het ergste zijn wat iemand kan overkomen. Nabestaanden ervaren een immense schok, een schok die alleen maar groter wordt wanneer men getuige is van de suïcide of men zelf het lichaam vindt. Het gewelddadige karakter van de zelfdoding, waarbij men soms ernstig verminkte lichamen aantreft of moet identificeren, zorgt ervoor dat deze beelden nadien kunnen herbeleefd worden (het beeld van een pot pillen en een afscheidsbrief is veel te romantisch en geen realiteit). Soms kan dit resulteren in posttraumatische stressstoornissen.

Het onder ogen zien van suïcide als doodsoorzaak kan zo pijnlijk zijn dat deze wordt ontkend. Zeker wanneer de zelfdoding totaal onverwacht komt zien we dit verschijnsel optreden. Dit kan leiden tot ontkenning van de doodsoorzaak, die vervolgens als ‘moord’ of ‘een uit de hand gelopen spel’ wordt benoemd. De doodsoorzaak kan ook voor anderen worden verhuld. Dit kan te maken hebben met schaamte en met het anticiperen van negatieve reacties. Wanneer dit volgehouden wordt kan dit tot verdere complicaties in het rouwproces leiden, ook voor de ruimere omgeving van vrienden en kennissen.

Hoe?
Nabestaanden gaan op zoek naar de precieze manier en omstandigheden waarin de suïcide heeft plaatsgevonden:
• Wie was erbij?
• Wat was de aanleiding?
• Wat is er precies gebeurd?
• Hoe lang heeft het geduurd vooraleer hij/zij gestorven is?
• Heeft hij/zij veel geleden?
Tal van vragen waar men een antwoord probeert op te vinden, door vragen te stellen aan vrienden, leerkrachten, collega’s, politie, de huisarts,….Of soms ook door zelf op de plaats van de zelfdoding te gaan staan om te ervaren hoe het moet geweest zijn voor de overledene. Men vraagt zich soms ook af of hij/zij, op het allerlaatste moment, tussen de poging en de uiteindelijke dood, zich niet meer bedacht heeft.

Waarom?
De allesoverheersende vraag is "waarom?".
Nabestaanden kunnen lang bezig zijn met zoeken naar motieven en verklaringen om de oorzaken en achtergronden van de zelfdoding beter te begrijpen. We kunnen stellen dat dit zeker uniek is voor nabestaanden na zelfdoding, dit hangt immers samen met het opzettelijke karakter.
Boeken i.v.m. zelfdoding worden gelezen, websites geconsulteerd, lezingen bijgewoond, deskundigen gecontacteerd,…dit in de hoop antwoorden te vinden en alle puzzelstukjes samen te kunnen leggen. Iets wat eigenlijk nooit lukt, de enige die de resterende stukjes kan inpassen is er immers niet meer.

Nabestaanden verwachten hierbij heel erg veel van een afscheidsbrief, die niet alleen iets kan vertellen over de mogelijke beweegredenen, maar die vooral ook een emotionele betekenis heeft - het is het laatste schrijven van hun dierbare. Wanneer niet direct een afscheidsbrief gevonden is gaat men er koortsachtig naar op zoek, wanneer die wordt meegenomen door de politie voor het onderzoek wordt dit ervaren als een echte ramp.
Nochtans blijken deze afscheidsbrieven vaak niet die verhelderende inhoud te bevatten. Het zijn meestal brieven die geschreven zijn met een vernauwing in het blikveld, op het einde van het suïcidale proces. Bvb. « ik heb het geprobeerd, maar dit is wat ik wil. P.S. het brood ligt in de bovenste kast. » of nog « morgen komt de loodgieter ».
Soms echter kan de brief aan nabestaanden het gevoel geven dat de zelfdoding een bewuste keuze is, dit kan betekenis geven aan de zelfdoding, wat de innerlijke rust bij nabestaanden kan bevorderen.

Schuldgevoel
Vanuit de waaromvraag komt men ook bij zichzelf terecht. Nabestaanden verwijten zich vaak de zelfdoding niet te kunnen hebben voorkomen: “had ik maar…". Nabestaanden kunnen zichzelf verwijten de zelfdoding niet te hebben voorkomen, te weinig gedaan te hebben of iets te hebben gedaan wat de zelfdoding mee heeft veroorzaakt.
Men kan zich ook verwijten niets te hebben gemerkt, of de signalen onvoldoende te hebben onderkend.
Af en toe verwijten nabestaanden zichzelf dat hij/zij wel nog leeft (“survivor-guilt”). Dit is een gevoel dat iemand die dood is, het meer verdiend om te leven dan de nabestaande zelf.
Meestal zijn deze schuldgevoelens echter niet allesoverheersend en slechts zelden is er sprake van een algemeen gevoel van verantwoordelijkheid voor het overlijden. Bijna de helft van de nabestaanden geeft ook aan de suïcide in zekere zin te hebben verwacht.

Opluchting
Nabestaanden reageren niet zelden met een gevoel van opluchting (volgens cijfers uit onderzoek 1 op 10 nabestaanden).
De dood betekent immers dat er een einde is gekomen aan de zorgen en angst over wat kan gebeuren. Een kans ook om z’n eigen leven weer in handen te nemen. Samenleven met iemand die een psychiatrische problematiek heeft (i.c. schizofrenie, herhaalde depressies met suïcidale dreiging) is ook voor de omgeving een ware uitputtingsslag.
Nabestaanden anticiperen hierbij al op een mogelijk fatale afloop zodat ze de oorzaak makkelijker kunnen leggen bij de psychische toestand en de psychiatrische ziekte.
Ook het gevoel dat de overledene nu eindelijk vrij is van zijn of haar lijden wordt aangehaald.

Kwaadheid
Kwaadheid is een karakteristieke reactie bij nabestaanden.
Kwaadheid op zichzelf : te weinig gedaan te hebben, spijt over wat er gezegd en gedaan is of wat hij/zij juist heeft nagelaten.
Kwaadheid op de overledene : omwille van de emotionele pijn, de toegenomen verantwoordelijkheden, omwille van het gevoel bedrogen en achtergelaten te zijn.
Kwaadheid op anderen in de omgeving : men verwijt, meestal familieleden, te weinig gedaan te hebben om de zelfdoding te voorkomen.
Kwaadheid op hulpverleners : "Ik heb overal hulp gezocht maar niemand kon ons helpen ". Een andere keer is wel hulp gevonden, maar beschouwen nabestaanden die hulp niet als adequaat. Men denkt dat de suïcide te vermijden was geweest als hulpverleners tijdig hadden ingegrepen of andere maatregelen getroffen. Het beleid van de hulpverlenende instantie komt onbegrijpelijk over.

Ook kunnen nabestaanden bezwaren hebben tegen het optreden van de politie. Het bericht van de zelfdoding kan onzorgvuldig zijn overgebracht of men mocht de overledene niet meer zien.
Kwaadheid op de media : omwille van het schenden van de privacy, de sensationele berichtgeving,…)
Kwaadheid op God, die dit allemaal heeft toegelaten.
Kwaadheid om en op de situatie.

Angstgevoelens en suïcidale gedachten
Nabestaanden kunnen angst ervaren over hun eigen veiligheid en die van anderen, met name die van hun kinderen.

Zoals bij elk rouwproces kunnen suïcidale gedachten voorkomen. Deze kunnen veroorzaakt worden door een verlangen om bij de overledene te zijn of vanuit een depressief beeld. Nabestaanden na zelfdoding vormen een risicogroep om zelf ook door zelfdoding om het leven te komen. Ten tweede kan angst ontstaan dat een ander met wie men een sterke band heeft, bvb. een kind, ook zelfdoding pleegt. Wetende dat adolescenten daarenboven moeilijkheden kunnen ondervinden om de grens te trekken tussen zichzelf en een rolmodel (zoon-vader) die gestorven is door suïcide kan er dan ook een tendens tot overbescherming gecreëerd worden.

Ten derde kan een diepgewortelde angst ontstaan om een nieuwe relatie aan te gaan.

De omgeving: stigma, taboe , schaamte en isolatie
Na de zelfdoding volgen de eerste reacties; soms warm en begripvol, andere keren onbehouwen en vol onbegrip. Meestal zijn ze goed bedoeld, maar in de beleving van de nabestaande vaak onhandig en dom.
Stigmatisering en taboe rondom zelfdoding zijn klachten die nabestaanden regelmatig uiten.
Nabestaanden geven aan dat het nog steeds bijzonder moeilijk is te praten over zelfdoding met diegene die daar persoonlijk bij betrokken zijn (vrienden, familie, maar ook met bvb. collega’s op het werk). Praten over sensationele zelfdodingsituaties waarover de media berichten, is geen kunst. Maar praten over zelfdoding én over de daarbijhorende gevoelens met direct betrokkenen is veel moeilijker.

Tweederde van de nabestaanden geeft aan vermijdingsgedrag te ervaren van mensen uit de sociale omgeving. Mensen komen niet meer langs (soms ook uit schrik voor 'besmetting'), spreken niet meer over de overledene en doen alsof er niets aan de hand is. Nabestaanden krijgen dan eigenlijk ook nog de impliciete taak om hun omgeving 'voor te lichten' over wat suïcidaal gedrag kan veroorzaken, het suïcidale proces en hoe ze met hen, nabestaanden kunnen omgaan.

Tegelijkertijd zien we ook dat er sprake kan zijn van 'zelfstigmatisatie'. Nabestaanden gaan zich soms isoleren van de omgeving. Vaak uit schaamte of vanuit de verwachting dat er toch geen sociale steun zal geboden worden. Er is een hypothese die stelt dat deze teruggetrokken houding door nabestaanden een soort van coping methode is om energie te sparen en om zich zo volledig te kunnen richten op het eigen rouwproces.

Om dit stuk met een positieve noot af te sluiten: Een zelfdoding kan ook leiden tot extra medeleven van anderen, juist vanwege het tragische karakter van het verlies. Ook kunnen hechtere relaties met vrienden en familie ontstaan. Daarnaast halen heel wat nabestaanden aan intenser te leven en in zekere zin ook gelukkiger te zijn, ondanks het verdriet.

Pathologische - Vastgelopen rouw
Rouw op zich is dus een normale en gezonde reactie op een overweldigend verlies. Rouw beïnvloedt het denken van mensen, hun emoties en hun gedrag. Het is niet alleen een normaal, maar ook een noodzakelijk fenomeen.
De vermijding van rouw resulteert in psychologische problemen. Het verschil tussen pathologische en normale rouw is gradueel en moeilijk te definiëren.

We kunnen van een verwerkingsstoornis spreken wanneer het dynamische karakter van het rouwproces ontbreekt en de rouw vastloopt. Dit kan zich uiten door:
• het vermijden van de realiteit en te redeneren alsof de overledene nog aanwezig is, bvb. steeds in de tegenwoordige tijd praten als het over de overledene gaat
• gepreoccupeerd te blijven met de overledene, daarmee bedoel ik dat er nog steeds rekening gehouden wordt met de overledene, bvb. de kleren worden schoongehouden, de tafel wordt gedekt voor de overledene
• situaties en gesprekken te vermijden die herinneren aan het verlies
Ook hevige langdurige kwaadheid en de mate en duur van angst – en depressieve gevoelens (gepaard gaande met suïcidale gedachten) wordt als criterium genomen voor de psychische toestand van nabestaanden.

Meer info
www.werkgroepverder.be