Is zelfdoding te voorkomen?

nieuws Elke dag maken bijna 3 Vlamingen een einde aan hun leven. Meer dan 10 keer zoveel mensen doen een poging tot zelfdoding. Die cijfers liggen hoog boven het Europese gemiddelde.

Suïcide is een van de meest voorkomende doodsoorzaken bij jonge volwassenen tussen 20 en 49 jaar. De gemiddelde leeftijd van mannen die overlijden door zelfmoord is 49 jaar, bij vrouwen is dit 52 jaar. De gemiddelde leeftijd bij overlijden voor alle doodsoorzaken is 74 jaar bij mannen en 80 jaar bij vrouwen.
Suïcide komt zowel bij vrouwen als bij mannen op relatief jonge leeftijd voor. De helft van de zelfdodingen gebeurt bij mannen en vrouwen jonger dan 50, terwijl in het Vlaamse Gewest slechts 5% van de overlijdens personen van jonger dan 50 betreft.
Zoals in vorige jaren, doodden hoogbejaarde mannen (85 jaar of ouder) zichzelf het vaakst. Algemeen liggen de cijfers bij oudere mannen (vanaf 70 jaar) beduidend lager dan in 2005 of vroeger. Het is de daling van het suïcidecijfer in deze groep die verantwoordelijk was voor de daling van het algemene sterftecijfer door suïcide in 2006 en 2007. In 2008 hebben vooral 90-plussers zich opnieuw vaker gedood dan in de voorgaande jaren.

Het vrouwelijke suïcidecijfer ligt veel lager: bij vrouwen ouder dan 20 jaar varieert het suïcidecijfer tussen 6 en 18 op de 100.000 vrouwen. Het suïcidecijfer daalt niet voor vrouwen.
Om het aantal zelfdodingen te verminderen voert de Vlaamse overheid sinds 2006 een gericht beleid ter preventie van depressie en zelfdoding. Want hoewel het onmogelijk is om alle zelfdodingen te voorkomen, kan zelfdoding in het algemeen wel voorkomen worden.

Waarom gaat iemand over tot zelfdoding?

Er is niet één verklaring waarom mensen zelfdoding begaan. Meestal gaat het om een opeenstapeling van problemen en is er een druppel die de emmer doet overlopen. Zelfdoding lijkt dan de enige manier om een eind te maken aan een ondraaglijke situatie. In heel veel gevallen (70 tot 80 %) kampt de suïcidale persoon met een psychiatrische aandoening (depressie, verslaving, schizofrenie, ...). Er zijn niet enkel risicofactoren die kunnen leiden tot suïcidaal gedrag, maar gelukkig ook factoren die mensen kunnen beschermen voor suïcidaal gedrag: een beschermende omgeving, beschikken over gezonde probleemoplossers (praten, hulp zoeken, beweging, ...

Hoe komt iemand tot zelfdoding (suïcidaal proces)?

Om te begrijpen hoe iemand tot zelfdoding komt, is het belangrijk inzicht te krijgen in het proces dat voorafgaat aan zelfdoding, ook wel het ‘suïcidaal proces' genoemd. Het suïcidaal proces begint met zelfdodingsgedachten (vb hoe zou het zijn als ik dood was). Daarna worden deze gedachten omgezet in een zelfdodingswens (vb ik wil er niet meer zijn; ik wil dood). Nog een stap verder in dit proces heb je de zelfdodingsdreiging of het zelfdodingsplan (vb. ik ga zelfdoding plegen door vanavond pillen te nemen). De plannen en gedachten worden concreter en de kans op een zelfdoding(spoging) neemt toe. Deze eerste fasen van het suïcidaal proces duiden we aan met suïcidale ideatie: het zijn gedachten die zich in het hoofd van de suïcidale persoon afspelen; er zijn nog geen duidelijk zichtbare zelfdodingsgedragingen. Tijdens deze periode zijn signalen door de omgeving heel moeilijk waar te nemen.

Pas in een volgende fase van het proces gaat de persoon over tot een zelfdodingspoging en mogelijk daarna tot zelfdoding. Nu zijn de gedragingen zichtbaar en makkelijker waar te nemen door de omgeving. Het gedrag kan echter de dood tot gevolg hebben. Daarom is het belangrijk om alert te zijn voor de allereerste, vaak moeilijk waarneembare, signalen en om deze steeds ernstig te nemen. De duur van dit proces kan erg verschillen. Het proces verloopt niet zo mooi gefaseerd, maar dikwijls met sprongen. Het proces kan één jaar duren, maar ook tot 2,5 jaar. Uitzonderlijk kan het proces op enkele uren worden doorlopen.

Niet iedereen die zelfdodingsgedachten heeft, overlijdt door zelfdoding. Dat wil dus zeggen dat het suïcidaal proces omkeerbaar is en dat zelfdodingspreventie mogelijk en zinvol is.

Iemand die over zelfdoding praat, doet het niet?

Ongeveer drie op vier mensen die door zelfmoord zijn overleden, blijken vooraf verbaal of gedragsmatig, bewust of onbewust, uitingen te hebben gegeven van hun suïcidegedachten. Met deze uitingen, geeft een persoon aan dat hij/zij in een onhoudbare toestand dreigt vast te lopen. Dit moet altijd ernstig worden genomen. In die zin is de bewering dus niet waar: erover praten of ermee dreigen is een duidelijk teken van een ernstige problematiek.

Wel is het te verstaan hoe deze idee ontstaan is: de meeste mensen die erover praten, gaan uiteindelijk niet over tot zelfmoord. De ideeën kunnen wegebben, de persoon kan uit het suïcidaal proces stappen. Dit wil echter niet zeggen dat mensen die erover spreken zeker niet overgaan tot zelfmoord. Het is integendeel een zeer ernstig signaal dat wijst op het risico van een eventuele zelfmoord(poging).

Zelfs als een persoon alleen maar aandacht zoekt, wijst dit op een probleem van de persoon en/of diens omgeving. Aandacht vragen op zich is een normale behoefte. Als dit alleen maar kan door te dreigen met zelfmoord, loopt er iets grondig mis. Gelukkig is het wel zo dat de meeste mensen hun zelfmoordgedachten niet uitvoeren.

Iemand die een zelfmoordpoging doet, wil enkel de aandacht trekken?

Suïcidaal gedrag is in de eerste plaats een pijnkreet en in de tweede plaats een roep om hulp. Het is zoals iemand die met een hamer op zijn vinger slaat. Hij roept van de pijn. Anderen horen deze kreet en komen ter hulp, maar de kreet was niet altijd en niet in de eerste plaats een vraag om hulp. Door te stellen dat het een roep om aandacht is, worden suïcidale personen gezien als manipulators en dus miskend.

Mensen omschrijven een eerdere poging vaker als een middel om een ondraaglijke situatie te beëindigen of als een middel om van een ondraaglijk gevoel af te komen, dan als een bewuste vraag naar hulp.

Is een zelfdoding een impulsief gebeuren?

Op het continuüm tussen zuiver impulsieve zelfmoorden en zuiver overwogen balanszelfmoorden, maken beide polen elk maar ongeveer een hypothetische 3% uit van het aantal zelfmoorden. De meeste zelfmoorden bewegen zich op het continuüm tussen de polen.

Heeft iedereen evenveel kans om te overlijden door zelfdoding?

Welke factoren maken dat de ene persoon meer risico loopt op zelfdoding dan de andere persoon in dezelfde situatie? Het is evident dat een complex fenomeen zoals zelfdoding niet bepaald wordt door één enkele factor. Verschillende eigenschappen, gebeurtenissen, situaties, … oefenen invloed uit op elkaar of staan onderling met elkaar in relatie. Een overzicht van enkele risicofactoren en culturele factoren.
• biologische factoren (dysfunctionele werking van het serotonerge systeem in de hersenen, ...);
• psychologische factoren (laag zelfbeeld, impulsiviteit, agressiviteit, klein probleemoplossend vermogen, …);
• psychiatrische aandoening (depressie, verslaving, persoonlijkheidsstoornissen, schizofrenie, eetstoornissen, angststoornissen, …);
• sociale factoren (armoede, eenzaamheid, verlies- en/of traumatische ervaringen, …);

Daarnaast zijn er factoren die de drempel tot zelfdoding verlagen.
Enkele voorbeelden:
• eerder zelfdodingsgedrag;
• beschikbaarheid van suïcidemiddelen;
• zelfdodingsgedrag in omgeving (ouders, vrienden, …);
• media (kan kopieergedrag uitlokken)
• negatieve beeldvorming en moeilijke toegankelijkheid tot geestelijke gezondheidszorg.

Suïcidaal gedrag ontstaat altijd vanuit een combinatie van verschillende risicofactoren en de afwezigheid van beschermende factoren. Het is belangrijk te weten dat er naast risicofactoren gelukkig ook beschermende factoren zijn die de kans op zelfdoding verkleinen. Enkele voorbeelden van deze beschermende factoren:
• relationeel (goede relatie met vrienden en/of familie, op begrip kunnen rekenen vanuit de omgeving, …);
• individueel (sociale vaardigheden, hulpzoekend gedrag, normaal zelfbeeld en zelfwaarde, …);
• cultureel (sociale integratie, zingeving, religie, mate van tolerantie van zelfdoding, …)

Wat zijn de belangrijkste risicogroepen voor zelfdoding?

Op basis van de aanwezigheid van risicofactoren en de afwezigheid van beschermende factoren, zijn er een aantal risicogroepen op zelfdoding te onderscheiden. Dit wil niet zeggen dat deze mensen per definitie overlijden door zelfdoding, maar wel dat ze een verhoogde kans hebben om door zelfdoding te sterven of een poging te ondernemen. Enkele voorbeelden:
• oudere alleenstaande mannen boven 75 jaar;
• mannen en vrouwen in de leeftijdscategorie 24-45 jaar (eerste doodsoorzaak bij mannen en tweede bij vrouwen);
• jongeren (tweede doodsoorzaak na verkeersongelukken);
• mensen met een psychiatrische aandoening (zoals bipolaire stoornis, schizofrenie, depressie, …)

Willen mensen die een suïcide uitvoeren of een poging tot zelfdoding doen, echt dood?

Het lijkt logisch dat suïcidale personen echt dood willen, maar dat is niet zo. Voor de omgeving van de suïcidale persoon is zelfdoding het probleem, terwijl het voor de persoon in kwestie een oplossing lijkt. Suïcidaal gedrag is een probleemoplossend gedrag en sommige mensen willen met hun poging of hun zelfdoding duidelijk het signaal geven dat ze de pijn die hun situatie met zich meebrengt, niet langer aankunnen. Ze zouden wel willen leven, maar omdat ze niet langer op deze manier kunnen verder leven en omdat ze geen enkele andere manier zien om een eind aan hun lijdensweg te maken, lijkt zelfdoding de enige en laatste uitweg. De twijfel tussen niet verder willen leven, maar toch ook niet willen sterven, wordt benoemd als ambivalentie. De suïcidaliteit is dan een teken dat ze iets aan hun toestand, aan hun leven anders willen: men verlangt naar een ander leven en niet zozeer naar de dood.

Kan je zelfdoding voorkomen?

Aan elke zelfdoding gaat een proces van gedachte naar daad vooraf. Dit proces is in principe omkeerbaar. Sommige mensen zitten echter zo sterk vast in een neerwaartse spiraal van gedachten en emoties dat het omkeren van het proces erg moeilijk wordt. Alert blijven voor signalen en ze ernstig nemen is dus de boodschap. Het kan zijn dat mensen die zeker dood willen, vaak dermate maatregelen hebben genomen dat het zo goed als uitgesloten is dat ze gevonden worden. Een suïcidale tendens verloopt in golven: soms is hij meer uitgesproken, dan weer meer op de achtergrond.

Om deze reden is het zinvol suïcidale personen een tijd tegen zichzelf te beschermen (bv. door opname), de dreiging kan immers afnemen. In deze context moet ook worden vermeld dat wanneer iemand aan een middel denkt als onderdeel van het suïcideplan en dit middel niet lukt of plots niet voorradig is, hij niet dadelijk overschakelt naar een ander middel. Het verwijderen/ niet toegankelijk stellen van middelen kan een zelfdoding voorkomen.

Meer info
www.zelfmoordpreventievlaanderen.be
Wereld Suicide Preventiedag: www.iasp.info/wspd/