Hoogsensitiviteit bij kinderen

boeken-interviews Tot pakweg een jaar of twee geleden had niemand er ooit over gehoord. Tegenwoordig kan je geen boekhandel meer binnenlopen zonder een uitgave over ‘hoogsensitiviteit’ prominent in de rekken te zien staan. En het thema is even hot in het lezingen-aanbod van de bibs en culturele centra. Een reeks van educatieve info-avonden is niet volwaardig of compleet als het onderwerp ‘hoogsensitiviteit’ in het programma ontbreekt.

Volgens de definitie in Wikipedia werd de term highly sensitive person of HSP (in het Nederlands vertaald als ‘hoogsensitief persoon') al in 1996 geïntroduceerd door de Amerikaanse psychologe dr. Elaine N. Aron. Zij komt tot de conclusie dat hoogsensitiviteit, wat zoveel betekent als een heel grote gevoeligheid voor prikkels, aangeboren is en zelfs genetisch bepaald. Volgens Aron zijn HSP’ers gevoeliger voor lichamelijke en geestelijke ervaringen (zoals geluiden, geuren, emoties, pijn en genot) en nemen ze ook meer indrukken en details op. Daardoor zijn ze alerter, denken ze meer na over allerlei situaties en mogelijke scenario’s.
Vaak wordt een dergelijke persoonlijkheid geïnterpreteerd als geremdheid en wordt er zelfs gesproken van een afwijking, hoewel het om een normaal verschijnsel gaat. Ongeveer één op de vijf mensen is namelijk hoogsensitief.

Wij wilden specifiek het issue ‘hoogsensitivieit bij kinderen’ wat verder uitspitten en vroegen daarvoor tekst en uitleg aan Elke Safont. Zij is klinisch psychologe en verbonden aan het ‘Huis voor Veerkracht’, een expertisecentrum voor stress, burn-out, bore-out en veerkracht (huisvoorveerkracht.be). Zij werkt nauw samen met Prof. Dr. Elke Van Hoof, auteur van de boeken ‘Hoogsensitief ‘en ‘Eerste hulp bij hoogsensitiviteit’, beide uitgegeven bij Lannoo.

Wat is hoogsensitiviteit precies?

Elke Safont: Hoogsensitiviteit is een persoonlijkheidstrek die ervoor zorgt dat je prikkels op een meer diepgaande manier in de hersenen verwerkt. Meer diepgaand dus in vergelijking met de niet hoogsensitieve mens. Een HSP zijn, is geen continuüm. Mensen zijn niet een beetje HSP. Sensitiviteit voor de context heeft iedereen in meer of mindere mate, maar de diepgaande verwerking die zo kenmerkend is voor HSP, is een wel of niet verhaal.

Wat zijn die prikkels?
Elke Safont: Daaronder verstaan we niet alleen alles wat via de zintuigen binnenkomt maar ook alles wat er daarna verder met die info gebeurt. De gedachten en interpretaties dus die eruit voortvloeien.

Hoe komen onze hersenen eraan te pas?
Elke Safont: In onze hersenen is er een soort tussenstation waar beslist wordt wat we doen met de prikkels die we binnenkrijgen. Doen we ze weg, verwerken we ze meteen, of slaan we ze op en verschuiven we ze naar lange termijn, naar een soort prikbord.
Bij een HSP’er wordt alle info die binnenkomt dieper geanalyseerd. Een hoogsensitief kind gaat meer doen met dezelfde info, gaat kijken wat eruit voortvloeit/kan voortvloeien en gaat kijken wat hij/zij ermee kan doen.
Het gevolg daarvan is dat mensen of kinderen die hoogsensitief zijn, erg goed zijn in het opmerken van en het verwerken van prikkels. Ze halen veel meer uit de info die ze via hun zintuigen krijgen en ze zijn er ook meer mee bezig.
Bijvoorbeeld: een niet hoogsensitief kind dat een speelsituatie bekijkt op de speelkoer, ziet kinderen die spelen en zich amuseren of ruzie maken. Een hoogsensitief kind die hetzelfde bekijkt, ziet eventueel ook welk kind zich goed voelt, welke gelaatsuitdrukkingen het vertoont, een vogeltje op een muurtje, een wikkel van koekjes op de grond.

Hoe herken je hoogsensitiviteit bij je kind? Wat zijn de kenmerken en signalen?

Elke Safont: Hoe deze persoonlijkheidstrek zich concreet uit, hangt af van veel factoren zoals de andere persoonlijkheidskenmerken van het kind, de ervaringen die het opdoet, de opvoeding die het krijgt en de context waarin het leeft. Ligt het kind goed in de groep of wordt het gepest op school, heeft het kind een houvast of verhuist het regelmatig van de mama naar de papa, heeft het kind een rustige thuisomgeving of heeft het daar al wrijvingen meegemaakt, gaan de ouders er op een positieve manier mee om of hebben ze het er zelf moeilijk mee, en welk voorbeeld stellen de ouders zelf zowel verbaal als non verbaal, hoe gaan de broers en zusjes ermee om en welke soort vriendjes heeft het kind...

Een aantal kenmerken die vaak terugkomen bij hoogsensitieve kinderen zijn: creativiteit, out of the box denken, drie stapjes vooruit denken, overzicht houden, bezig zijn met thema’s en vragen waar leeftijdsgenoten niet mee bezig lijken, zich ‘anders voelen’ dan leeftijdsgenoten, soms piekeren of in cirkels draaien over wat er gebeurd is of wat er zal gebeuren, moeite hebben met kiezen, of juist een ‘buikgevoel’ hebben over keuzes, veel bezig zijn met goed en fout, soms moeite hebben met kritiek en fouten maken, conflictvermijdend optreden, langer moeten wennen aan nieuwe situaties of veranderingen, de kat uit de boom kijken.

Om hoogsensitiviteit bij je kind te laten vaststellen, ga je best langs een professional die op dat terrein geschoold is. Die zal door middel van diverse diepgaande gesprekken alle aspecten van HSP overlopen om vervolgens tot conclusies te komen en indien nodig oplossingen aan te bieden. Waar heeft het kind last van en hoe kan je het daarbij helpen?
De meest voorkomende probleemsignalen zijn: overprikkeling, zich niet goed in zijn vel voelen, zich niet goed voelen in de groep of onderpresteren.
Loopt het kind niet vast door zijn hoogsensitiviteit, laat het dan gewoon een kind zijn zoals het is.
Met andere woorden: hoogsensitiviteit op zich is niet problematisch en al zeker geen ziekte. Het enige issue is dat er bij iemand met dat persoonlijkheidskenmerk sneller te veel info binnenkomt, waardoor de persoon in kwestie (een kind of een volwassene) overprikkeld en overstressed kan geraken. Als er geen probleemsignalen zijn bij je hoogsensitief kind, hoef je je dus ook geen zorgen te maken in dat verband.

Hoe ga je om met zo’n kind, welke specifieke accenten moet je leggen in de opvoeding? Wat zijn de do’s and don’ts.

Elke Safont: Erg belangrijk voor een kind met een hoogsensitieve persoonlijkheid (maar ook voor elk ander kind of voor een hoogsensitieve volwassene) is:

1. Het kind aanleren hoe het zelf zijn/haar overprikkeling kan aanpakken en hoe het zichzelf hierin kan reguleren.
Wanneer een kind overprikkeld is, lukken de diverse mentale en emotionele processen minder goed of zelfs helemaal niet meer. Het herinnert zich niet meer wat mama of papa aangeleerd heeft om in een dergelijke situatie te doen en het valt al snel in een zwart gat. In een dergelijke situatie kan het kind de voordelen van zijn/haar specifieke ‘gave’ (zijn HSP-persoonlijkheid) niet gebruiken.
De ouders kunnen het kind hierbij helpen op diverse manieren en met verschillende technieken: zie hieronder. Er bestaan ook boekjes voor de kinderen zelf met tips hieromtrent. Die geven handvatten om technieken aan te leren.

2. Ook informatie over wat HSP en overprikkeling precies zijn, maken het hoogsensitief zijn eigenlijk heel gewoon voor het kind.
Bij een moeilijke situatie kunnen de ouders het kind duidelijk maken dat er geen probleem is. Woorden zoals: ‘dat is geen probleem, het is een van de dingen die van jou jou maken’, werken geruststellend. Praat erover met je kind, lees er samen over en maak een werkboek of een tekening waarbij het kind zich herkent. Bijvoorbeeld een tekening die uitlegt hoe het er in zijn/haar hoofd soms aan toegaat.

3. Daarnaast denk ik vooral aan een veilig leerklimaat waarbij het toegestaan is om fouten te maken en waarbij de ouders het goede voorbeeld geven inzake zelfregulatie en zelfzorg. Maak het kind duidelijk dat het niet erg is een om een fout te maken.
Bijvoorbeeld: Als er een foutje gebeurd is tijdens het maken van huiswerk, zeg je als ouder dat het niet erg is en overleg je wat er de volgende keer kan worden gedaan om een dergelijke fout te vermijden.

4. Ook het aanleren van zelfredzaamheid is belangrijk. Geef het kind, naargelang van zijn/haar leeftijd, steeds meer verantwoordelijkheden in het zelf omgaan met de overprikkeling en met de mogelijke obstakels waar hij/zij tegenaanloopt (ten gevolge van zijn/haar HSP-persoonlijkheid maar ook ten gevolge van ‘het kind zijn’).
Bijvoorbeeld: Maak een poster van de tips die goed helpen om het kind rustig te houden en hang die op in de keuken. Verwijs er regelmatig naar om het kind ermee vertrouwd te maken zodat hij/zij ze zelf kan aanleren en ermee vertrouwd geraakt.

5. Tenslotte is ook het werken aan een positief zelfbeeld, van groot belang. Het idee dat het kind zichzelf kan en mag zijn. Dat het kind oke is, zoals het is.
De ouders en de omgeving kunnen hierop inspelen door het benoemen van successen en het geven van complimenten.

Welke richtlijnen of adviezen kan je als ouder van zo’n kind meegeven aan de school en de jeugdbeweging.

Elke Safont: Het zijn een beetje dezelfde do’s and don’ts als onder punt 4. vermeld. Het kind kan en moet naargelang van zijn/haar leeftijd steeds meer zelf inzicht krijgen in en controle krijgen over de mogelijke overprikkelingsmomenten en de signalen die daarmee gepaard gaan. En over hoe het zichzelf hierin moet reguleren.
Wel kan een leerkracht of de leiding van de jeugdbeweging het kind in het begin zeker mee in de gaten houden. Wanneer het toch mis dreigt te gaan, kunnen zij herinneren aan de tips.
Je kunt bijvoorbeeld een thermometer maken of een lichaam tekenen waarbij zo’n kind moet noteren bij welke temperatuur het zich bevindt. Of waarbij het moet aangeven welk gevoel een situatie geeft aan zijn/haar hoofd of buik en wat het moet doen als het dat voelt. Zo krijgt het meer inzicht in wat het zelf kan ondernemen bij de verschillende probleemsituaties.

Het is wel leuk als er binnen de klas of een hobbyclub voldoende begrip en veiligheid is rond HSP. Dat het duidelijk is dat het maar gewoon een persoonlijkheidskenmerk is zoals alle andere karaktereigenschappen. En dat een HSP-kind niet speciaal is of een speciale omgang nodig heeft. Iedereen is wel eens overprikkeld en iedereen kan er baat bij hebben om in dat geval zo snel mogelijk terug rustig te worden. Misschien zijn groepsgesprekjes hierover of gezamenlijke relaxatie-oefeningen een goed idee.

Hoe evolueert hoogsensitiviteit met de leeftijd?

Elke Safont: Hierover kan ik kort zijn. Met hoogsensitviteit word je geboren en je raakt er ook niet van af. Je kunt alleen leren hoe je ermee moet omgaan als het problematisch wordt.

Waarom is het nu pas een hot topic? Tot voor kort had niemand ooit over hoogsensitiviteit gehoord.

Er zijn diverse onderzoekers, vooral in Engeland en de Verenigde Staten, die al jarenlang (meer dan 20 jaar) bezig met het onderwerp en die het kenmerk bestuderen zowel bij mensen als bij dieren. Er werden echter lange tijd verschillende namen gebruikt voor hetzelfde thema en iedereen was zowat zijn eigen onderzoek aan het doen. Daardoor werd er niet meteen een link gelegd tussen de verschillende studies en ontbrak er ook een soort van rode draad. Finaal werd alle info samenbracht en kreeg het fenomeen een naam.
Ook de afstand tussen het onderzoek in Amerika enerzijds en Engeland en België anderzijds speelde een rol in het relatief onbekend blijven van hoogsensitiviteit bij het grote publiek. Voor Elke Van Hoof ermee van start ging, was er in België weinig onderzoek op dit terrein. Daarna zijn een aantal onderzoekers gaan samenwerken en dat heeft een enorme boost gegeven. Sinds enkele gerenommeerde wetenschappers uit alle universiteiten in België en Nederland zich over dit thema buigen, sinds het duidelijk is dat het geen ziekte is en sinds de wetenschappelijke kennis in ‘mensentaal’ werd vertaald, is er steeds meer te doen om hoogsensitiviteit. Die studies richten zich niet alleen op HSP an sich maar ook op de vele nevenaspecten, de persoonlijkheidskenmerken in het algemeen. Er lopen ook een aantal nevenonderzoeken waarbij het onderscheid tussen autisme en hoogsensitiviteit in kaart wordt gebracht. Waarbij de kenmerken van autisme die lijken aan of ook aan de orde zijn bij hoogsensitiviteit (zoals overprikkeld raken, tijd nodig hebben om te wennen aan situaties) worden onderzocht. Het is belangrijk om die twee uit elkaar te houden en daar wordt momenteel heel veel aandacht aan besteed.

Het verschijnen in de media van een aantal artikels over hoogsensitiviteit en de release van een aantal boeken over het thema is uiteraard een trigger geweest om het ‘hot’ en actueel te maken. Mensen herkennen zichzelf of hun kind in de beschrijving. Ze willen graag weten wat de zin en de onzin daarvan is en gaan zich verder informeren. En uiteraard wil iedereen ook wel zijn zegje doen over zo’n populair thema.