Bipolaire stoornis: 10 vragen beantwoord

De bipolaire stoornis of manisch-depressieve stoornis is een ernstige stemmingsstoornis. De term bipolair verwijst naar de twee extreme polen van deze stemmingsstoornis: een up en een down, een manische en een depressieve periode. Periodes of episodes van depressie wisselen af met periodes waarin men enorm veel energie heeft en euforisch is, de manische periode. Meestal komt deze manische periode net voor of net na een depressieve periode. Deze periodes kunnen een week of langer duren.

Tussenin kan je gedurende een kortere of langere periode, tot wel tien jaar, een meer normale stemmig hebben. Bij anderen volgen episoden van manie of lichte manie (hypomanie) en depressie elkaar sneller op. Als iemand vier of meer stemmingsepisoden binnen een jaar doormaakt spreekt men van rapid cycling. Dit kunnen aaneengesloten episoden zijn (een constante afwisseling van depressie en manie/hypomanie) of losstaande episoden met een symptoomvrij interval ertussen. De episoden kunnen (soms) dagen tot (meestal) weken duren. In sommige gevallen kan de stemming zelfs op een dag sterk wisselen.

Meestal hebben de depressieve periodes de overhand. Het is echter belangrijk om het onderscheid te maken tussen de ziekte ‘depressie’ en de manisch-depressieve stoornis, want de behandeling is niet dezelfde. Soms kan iemand ook een episode doormaken waarbij de kenmerken van manie (ontremming) en depressie (ontstemming) door elkaar lopen. Afhankelijk van wat op de voorgrond staat wordt dan gesproken van een manische of depressieve episode ‘met gemengde kenmerken’. Net daardoor is de ziekte moeilijk te herkennen en ook erg onvoorspelbaar.

De aandoening kent drie vormen: 

• Een bipolaire stoornis type 1: wordt gekenmerkt door manische, depressieve en gemengde periodes. Er is minstens één manische of gemengde episode geweest. 

• Een bipolaire stoornis type 2: mensen die naast depressies minstens één hypomanische episode hebben doorgemaakt, maar geen echte manie. 

• Cyclothyme stoornis: er treedt een reeks licht manische (hypomane) episoden op, onderbroken door episoden van lichtere depressie en uitputting. 

De bipolaire stoornis komt voor bij ongeveer 1 à 2 procent van de bevolking (andere bronnen spreken van 5 tot 6 procent) en even vaak bij mannen als bij vrouwen. De kans kan stijgt wanneer het familiaal (bij bloedverwanten) voorkomt. 

De ziekte begint bijna altijd tussen de leeftijd van 15 en 35 jaar, maar kan ook later beginnen, en blijft het hele leven bestaan.

De preciese oorzaak van een bipolaire stoornis is nog niet gekend. We weten wel dat het gaat om een combinatie van meerdere factoren. Er is waarschijnlijk sprake van een genetische aanleg. Psychologische, biologische en sociale factoren kunnen ertoe leiden dat iemand daadwerkelijk last krijgt van de aandoening.

• Genetische aanleg

Er is een familiale, erfelijke voorbeschiktheid of kwetsbaarheid voor de ontwikkeling van een bipolaire stoornis. Meer dan twee derde van de personen met een manische depressie heeft ten minste één nauw verwant familielid met een stemmingsstoornis. Mensen van wie de eerstegraads verwanten (ouders, broers of zussen of de eigen kinderen) een bipolaire stoornis hebben, hebben een hogere kans om ook een bipolaire stoornis te ontwikkelen.  De kans dat kinderen van een ouder met de bipolaire stoornis zelf ook lijden aan de bipolaire stoornis zou ongeveer 20 procent zijn. Als beide ouders de bipolaire stoornis hebben dan is de kans dat kinderen de stoornis ontwikkelen mogelijk 50 procent. Bij eenëigige tweelingen kan dit oplopen tot 70 procent. Of ook tweedegraadsverwanten een verhoogd risico hebben, is momenteel niet duidelijk. 

Verschillende genen blijken onafhankelijk van elkaar een rol te kunnen spelen. Je kan het dus niet laten testen met bijvoorbeeld DNA-onderzoek. Hierover gebeurt momenteel veel onderzoek.

• Fysiologisch of biochemische factoren

Bij bipolaire patiënten zijn veranderingen in sommige hersendelen aangetoond. Er is een verstoord evenwicht van de chemische stoffen die instaan voor de signaaloverdracht in de hersenen, zoals dopamine, noradrenaline en serotonine. Er werd ook een ander dag-nachtritme vastgesteld bij mensen met bipolaire stoornis.

Mogelijk spelen soms ook fysieke aandoeningen een rol, zoals bijvoorbeeld een schildklieraandoening, een ongeval, een hersenletsel…

• Psychologische factoren 

Iemands persoonlijkheid en karakter bepalen hoe de persoon omgaat met stress, verlies of traumatische ervaringen. Mogelijke psychologische factoren zijn bijvoorbeeld moeilijk problemen kunnen oplossen, een gebrek aan zelfvertrouwen en de neiging tot perfectionisme. Ook is de kans op het ontwikkelen van een bipolaire stoornis groter bij mensen met vaak terugkerende depressies en bij vrouwen die een zwangerschapsdepressie of psychose hebben doorgemaakt.

Volgens psychoanalytische theorieën zou tijdens de opvoeding van een kind een haat-liefdeverhouding kunnen ontstaan tussen het kind en de moeder/verzorger, wanneer het kind onafhankelijk wordt. De verzorgende zal het kind opdragen te gehoorzamen, ook wanneer dit ten koste gaat van de behoeften en verlangens van het kind. Het kind wil aan de verwachtingen van zijn ouder voldoen, maar tegelijkertijd is hij kwaad over de eisen van zijn ouders. De bipolaire stoornis komt voort uit de verstoorde ik-ontwikkeling waarbij woede zich naar binnen keert (depressie). Door een "ontkenning van een innerlijke depressie" zal er zich een spiegelbeeld manifesteren. De vorming van dit superego is de manie.

• Sociale factoren 

Hiermee worden gebeurtenissen bedoeld die bij een bepaalde gevoeligheid, aanleiding tot een depressie of een manie kunnen geven. Voorbeelden zijn: echtscheiding, financiële problemen, geboorte van een kind, een overlijden, problemen op het werk, een hevige verliefdheid, verwaarlozing of misbruik als kind… 

Het beloop van de bipolaire stoornis verschilt sterk van persoon tot persoon. Typerend voor de bipolaire stoornis is dat stemmingsepisoden komen en gaan. Tussen de episoden in zijn er meestal klachtenvrije perioden waarin men zich normaal voelt. 

Een bipolaire stoornis heeft, afhankelijk van de ernst en duur van de stemmingsepisoden, invloed op veel verschillende levensgebieden. Ernstige episoden kunnen leiden tot tijdelijke of langdurige uitval op school of werk. Ook andere rollen, zoals die van ouder of partner kunnen door de stoornis onder druk komen te staan. Het wisselende karakter van de aandoening maakt het voor naasten vaak ingewikkeld hoe zij zich ten opzichte van iemand met een bipolaire stoornis moeten opstellen. Tijdens stemmingsepisoden kan van hen de rol van verzorger worden gevraagd. In stabiele periodes kan het hervinden van de autonomie en gelijkwaardigheid binnen de relatie soms een zoektocht zijn. De aandoening veroorzaakt vaak ook een verstoring in het functioneren van het gezin.

Een manie is een ernstige stemmingsstoornis die zich uit in overmatige vreugde, opwinding, hyperactiviteit, boosheid, euforie en impulsiviteit. Er is een sterke ongeremdheid en een vergroot gevoel van eigenwaarde. Daardoor krijgt men problemen met het dagelijks functioneren en in het contact met de mensen om zich heen. Mensen in deze fase kunnen zichzelf, hun familie of ook anderen blootstellen aan allerlei gevaren. Deze periode kan weken, soms maanden duren.

Symptomen van een manische episode zijn:

• uitgelaten, euforisch

• prikkelbaarheid, agressie en woedeaanvallen

• overdreven optimistisch

• intolerantie

• opdringerigheid

• verhoogd zelfvertrouwen, overmoed, grootheidswanen

• aandachtsproblemen, gemakkelijk af te leiden

• van de hak op de tak springen, veel dingen tegelijk willen doen

• zeer weinig slaap nodig

• overactiviteit

• grote spraakzaamheid

• zeer actief, opstoot van creativiteit of productiviteit

• impulsief

• het nemen van meer risico's

• ondoordachte aankopen, overmoedige zakendeals 

• hoog libido

In extreme gevallen kan een psychose optreden waarbij waanbeelden en hallucinaties voorkomen (je ziet dingen die er niet zijn of denkt dingen die niet kloppen) en het contact met de werkelijk verloren gaat.

Hypomanie is een lichte vorm van manie. Er is hyperactiviteit, euforie, impulsiviteit en/of prikkelbaarheid, maar er treden geen psychotische symptomen of gevoelens van grootheidswaan op en de episode belemmert de normale omgang en het dagelijkse leven niet. Meestal heeft men veel minder slaap nodig, sommigen hebben een opstoot van creativiteit of productiviteit. Vaak is er een verhoogd libido.

Een hypomane episode kan weken tot maanden aanhouden.

De depressieve episodes van een bipolaire stoornis zijn gekenmerkt door een aanhoudend gevoel van neerslachtigheid, verlies van levenslust en energie. Ook deze periodes kunnen weken tot soms maanden duren.

Symptomen zijn:

• Neerslachtig, verdrietig

• schuldgevoelens

• hopeloosheid

• irriteerbaarheid

• lusteloosheid, algehele desinteresse

• zelfmoordgedachten

• concentratieverlies?

• verminderd denkvermogen 

• besluiteloosheid?

• Veranderingen in eetlust, gewicht, slaappatroon

• moeheid, minder energie

• Isolatie, eenzaamheid

• Verlegenheid, angst voor sociale interacties

Ernstige depressieve episodes kunnen leiden tot psychose met waanbeelden en hallucinaties.

Deze episodes duren minstens 1 à 2 weken en kunnen maanden aanhouden indien ze niet behandeld worden.

Gemengde episodes vertonen tekens van zowel manische als depressieve episodes. Voorbeelden zijn huilen tijdens een manische episode of snel wisselende gedachten tijdens een depressieve episode.

Hoe een bipolaire stoornis verloopt, verschilt van persoon tot persoon.

• Sommige mensen hebben af en toe een manie of depressie.

• Sommige mensen hebben naast depressies alleen hypomanieën, maar nooit een ernstige manie.

• Sommige mensen krijgen eerst een manische periode en daarna een depressieve periode. Bij anderen is het andersom.

• Sommige mensen hebben periodes waarin ze verschijnselen hebben van manie én van depressie. We noemen dit gemengde periodes.

• Tussen de periodes door voelen de meeste mensen zich lange tijd normaal.

• Bij een klein aantal mensen volgen de manieën en depressies elkaar snel op (rapid cycling).

• Bij kinderen zouden ADHD en depressie een voorteken kunnen zijn van de latere ontwikkeling van een bipolaire stoornis. 

• Bij volwassenen bestaat er een groot risico op een verslaving met misbruik of afhankelijkheid van alcohol of drugs. Dit zou bij ruim de helft van de mensen met een bipolaire stoornis voorkomen. Ook een eetstoornis is een vaak voorkomend probleem. 

• Soms gaat een bipolaire stoornis gepaard met paniek- en persoonlijkheidsstoornissen.

• Vaak worden veranderingen in de cognitieve processen en mogelijkheden gezien, zoals verminderde aandacht en executieve functies en geheugenproblemen.

Bij mensen met een bipolaire stoornis bestaat inderdaad een verhoogd risico op zelfmoord. Ten minste de helft van de mensen met een bipolaire stoornis onderneemt een zelfmoordpoging. Het is dan ook heel belangrijk om de ziekte tijdig te herkennen en te behandelen, ook om herval te voorkomen. 

We spreken van een bipolaire stoornis als iemand ooit ten minste één manische episode (en al dan niet een of meer depressieve episoden) of een hypomanische episode en tevens een of meer depressieve episoden heeft meegemaakt. 

Een bipolaire stoornis is soms moeilijk te onderscheiden van een depressieve stoornis, een persoonlijkheidsstoornis of een psychotische stoornis. Er kunnen dan ook jaren voorbijgaan tussen de eerste depressieve klachten en het vaststellen van een bipolaire stoornis.

• Er zijn klachten die voortekenen kunnen zijn van een bipolaire stoornis. Dit geldt met name bij mensen met een familiaire belasting. De klachten zijn: slaapstoornissen, hyperactiviteit en impulsiviteit, emotionele labiliteit, stemmingswisselingen, depressieve klachten, prikkelbaarheid, angst en paniek en psychotische verschijnselen. Dergelijke klachten kunnen ook van voorbijgaande aard zijn of samenhangen met een andere psychische aandoening.

• Bij mensen met terugkerende depressies zal altijd worden nagevraagd of er eerdere perioden zijn geweest van verhoogde stemming, toegenomen activiteit en/of ontremd (te druk) gedrag. Lichte manische symptomen zijn vaak moeilijk te onderscheiden van normaal functioneren en worden vaak niet herkend. Soms zal het nodig zijn om ook familie te ondervragen. 

• Antidepressiva kunnen bij sommige mensen manische verschijnselen teweegbrengen. Bij het voorschrijven ervan bij mensen met een depressie moet er daarom, zeker in de eerste weken, goed op worden gelet of de patiënt niet drukker of hyperactief wordt. Ook bij het (plotseling) staken van een antidepressivum kunnen manische verschijnselen optreden. In dergelijke gevallen moet nader worden onderzocht of er sprake is van een bipolaire stoornis. 

• Je arts zal zich een beeld proberen te vormen van je psychisch functioneren, op dat moment, maar ook van de weken ervoor. Om te achterhalen of je mogelijk een manische fase doormaakt, zal hij/zij vragen stellen over toename van activiteit of fysieke rusteloosheid, verhoogde spraakzaamheid of ‘woordenvloed’, gebrek aan ‘remmingen’, minder slaapbehoefte, gevoel van ‘sneller denken’ of ‘gedachtestromen’, verhoogd gevoel van eigenwaarde of eigen kunnen, roekeloos gedrag, verhoogd libido,… 

• Omdat het belangrijk is om het onderscheid te maken met een depressieve stoornis, zal je arts bij depressieve klachten ook steeds vragen of je in het verleden ook periodes van ‘euforie’ (d.w.z. manie) had. De behandeling is bij deze twee op het eerste gezicht gelijkende ziekten helemaal anders. 

• Je arts zal ook een onderscheid proberen te maken met alcohol-, geneesmiddelen- of druggebruik. 

• Ten slotte kunnen hersenaandoeningen eveneens leiden tot een manische episode, zeker wanneer je op oudere leeftijd (>50 jaar) een eerste manische episode doormaakt. 

Bipolaire stoornis is een ernstige psychische aandoening en professionele hulp van onder meer een psychiater is essentieel. Een behandeling moet zowel de manische als de depressieve episoden aanpakken, evenals gemengde episoden met snel wisselende stemmingen. Belangrijk is ook dat nieuwe episoden worden voorkomen. 

Er bestaat geen genezing voor bipolaire stoornis, maar met een effectieve behandeling kunnen de meeste mensen hun stemmingswisselingen en de hieraan gerelateerde verschijnselen beter onder controle krijgen.

De behandeling van een bipolaire stoornis bestaat uit 3 fasen.

• Eerste fase 

In het begin krijg je medicijnen om de klachten van de manie of depressie te verminderen. Vaak is een tijdelijke opname in een ziekenhuis of kliniek nodig.

De eerste fase van de behandeling duurt vaak enkele weken.

• Tweede fase 

In de tweede fase herstel je verder zodat je zo gewoon mogelijk verder kunt leven.

• Derde fase

De derde fase is bij de meeste mensen een onderhoudsbehandeling. Deze behandeling moet ervoor zorgen dat je stemming stabiel blijft en herval voorkomen.

De onderhoudsbehandeling duurt meestal jaren of zelfs levenslang.

De meest effectieve behandeling van een bipolaire stoornis bestaat uit een combinatie van medicatie, psychotherapie en psycho-educatie. 

Meestal zal meerdere geneesmiddelen moeten nemen. Bij sommige geneesmiddelen zoals lithium zijn ook geregelde bloedcontroles nodig. 

• Als medicatie voor het voorkomen van episoden worden stemmingsstabiliserende middelen gebruikt. Lithium is de meest gebruikte middel. Daarnaast bestaan ook middelen zoals valproaat carbamazapine en lamotrigine.

• Voor de behandeling van manieën worden antipsychotica gebruikt. 

• Voor de behandeling van depressies worden antidepressiva gebruikt. Maar hierbij bestaat het risico dat deze middelen een (hypo)manie uitlokken. 

• Naast deze middelen worden ook angstdempende en rustgevende middelen gebruikt.

Je leert er omgaan met uw emoties, conflicten te herkennen. Ook bijkomende problemen als angsten en middelenmisbruik kan je met psychotherapie aanpakken.

Daarnaast is het belangrijk dat jij (en je familie) de aandoening beter begrijpen, de risicofactoren die een stemming uitlokken, de vroegtijdige tekens van een nieuwe stemmingsepisode, en leren hoe ermee om te gaan. 

Er zijn een aantal dingen die je kan doen om zo goed mogelijk om te gaan met je aandoening en de kans op stemmingsschommelingen te verminderen.

• Onderhoud een regelmatig slaappatroon en een regelmatig activiteitenpatroon: sta op tijd op, eet driemaal per dag en ga op tijd naar bed. Onregelmatige werkuren of nachtwerk wordt afgeraden. Iemand met een bipolaire stoornis kan ook extra gevoelig zijn voor uurveranderingen (winter-zomertijd, jetlag…).

• Zorg voor regelmaat: Neem voldoende rust en zorg voor voldoende lichaamsbeweging zoals wandelen, fietsen en zwemmen.

• Doe ontspanningsoefeningen: deze kunnen je onrust verminderen en helpen om beter te slapen.

• Gebruik geen alcohol of drugs.?

• Zoek steun bij familie en vrienden. ?

• Zoek tijdig hulp als je merkt dat het mis dreigt te gaan.

• Verminder stress in het dagelijks leven en op de werkvloer

• Leer waarschuwingssignalen kennen ?

Als mens met een bipolaire stoornis voel je een periode van euforie vaak aankomen. Je begint je steeds energieker te voelen, je hebt minder behoefte aan slaap en het algemene gevoel van opwinding neemt toe.

Ga bij beginnende verschijnselen van een manische periode altijd naar je psychiater of je huisarts. Hij/zij kan vaststellen of je een manische periode heeft.

• Neem je medicatie zorgvuldig en bespreek de bijwerkingen met je arts. Stop nooit op eigen houtje of pas niet zelf de dosering aan. Het plots stoppen met de behandeling kan een manie of depressie uitlokken.

Een mooie video van Mustafa El-kharoiti over deze stoornis