Kwallenbeet: hoe herkennen en behandelen?

dossier

De meeste kwallen die bij ons voorkomen, zijn relatief ongevaarlijk, maar de kompaskwal en de blauwe haarkwal, die van in het voorjaar tot in het najaar aan onze kust voorkomen, kunnen toch heel wat hinder veroorzaken. Hoe kan je die kwallen herkennen? Wat zijn de symptomen van een kwallenbeet, en hoe moet je een kwallenbeet behandelen?

Gevaarlijke netelcellen Om problemen te voorkomen kan je beter niet zwemmen als er kwallen zijn gesignaleerd. Raak op het strand aangespoelde kwallen ook niet aan, want de in de tentakels aanwezige netelcellen kunnen nog actief zijn. De reacties die optreden na het contact met een kwal, zijn het resultaat van de ontlading van duizenden microscopisch kleine capsules, de netelcellen (de nematocysten). Deze netelcellen bevinden zich meestal op de tentakels, maar soms ook op de hoed. Elke netelcel bevat een dunne, opgerolde buis die gevuld is met microscopisch kleine naaldjes die bij aanraking met de huid gif in de huid injecteren. De ernst van de klachten wordt bepaald door het soort gif dat van kwal tot kwal verschilt, en door de hoeveelheid gif die is geïnjecteerd. De reactie blijft over het algemeen beperkt tot dat deel van de huid dat met de kwal in aanraking is geweest. Maar soms kunnen ook veralgemeende klachten of een allergische reactie optreden.

Exotische kwallen

• In sommige (sub)tropische gebieden komen kwallen voor die wel zeer gevaarlijk en zelfs dodelijk kunnen zijn, zoals de dooskwal of zeewesp (Cubozoa) die vooral in de Stille Oceaan en de Indische Oceaan (Australië, Thaïland, Filippijnen, maar ook in de Caraïben en Florida) voorkomt.
• Ook de Atlantische zeenetel (Chrysaora quinquecirrha), die onder meer aan de oostkust van Noord-Amerika voorkomt, kan voor ernstige problemen zorgen.
• Sommige exotische kwallen durven ook aan onze kust opduiken. Zo kunnen de Japanse kruiskwal, de gele kruiskwal en de parelkwal ernstige problemen veroorzaken. 
  
  

Lees ook: Slaap je beter door zeelucht?

Soorten kwallen in de Noordzee

1. Oorkwal, Aurelia aurita.

De Aurelia aurita of oorkwal komt aan de Belgische kust voor van april tot september. Ze is herkenbaar aan haar transparante lichaam, soms blauw of roze getint en vier hoefijzervormige voortplantingsorganen, die samen een klavertje vier vormen.
De oorkwal is ongevaarlijk. Contact met de tentakels leidt soms tot irritatie. De branderige filamenten zijn over het algemeen te klein om de menselijke huid te doorboren. Op plaatsen waar de huid dun is, kan wel irritatie optreden.

2. Zeepaddenstoel, Rhizostoma pulmo

De Rhizostoma pulmo of zeepaddenstoel, bloemkoolkwal of longkwal komt aan onze kust voor van augustus tot november.
Ze heeft een bolvormige hoed en kan een meter in diameter worden. Ze is lichtblauw van kleur, met een donkerblauwe rand. Deze kwal heeft geen tentakels, maar 4 mondarmen.
De zeepaddenstoel is ongevaarlijk. Nochtans zijn er huidirritaties vermeld (roodheid, jeuk).

3. Kompaskwal, Chrysaora hysoscella

Chrysaora hysoscella of kompaskwal komt voor onze kust voor van mei tot november.
Ze is makkelijk te herkennen aan 16 donkerbruine V-vormige patronen bovenop de lichtbeige hoed. Het patroon doet enigszins denken aan de roos van een kompas. De hoed kan een doorsnede hebben van 10 tot 30 cm. De 24 transparante tentakels aan de rand van de hoed kunnen tot twee meter lang worden.
Contact met de tentakels kan zeer pijnlijk zijn met een branderig gevoel, jeuk en strepen op de huid die aan striemen van zweepslagen doen denken. Er kunnen kleine blaasjes en zwelling ontstaan. Deze huidletsels verdwijnen na een paar uur.

4. Blauwe haarkwal, Cyanea lamarckii

Cyanea lamarckii of blauwe haarkwal is de meest frequente soort aan de Belgische kust en komt van maart tot augustus voor. De platte paddenstoelvormige hoed is diep blauw gekleurd. De lange, dunne tentakels kunnen enkele meters lang worden.
Contact met de tentakels van de blauwe haarkwal veroorzaakt een branderig gevoel en een irritatie die vergelijkbaar is met die van brandnetels.

5. Gele haarkwal, Cyanea capillata

Cyanea capillata of gele haarkwal is geel of bruin van kleur en is groter (tot 50 cm doorsnede) dan de blauwe haarkwal. Aan de hoed hangen 150 tentakels die een meter lang kunnen worden. In het verleden is deze kwal aan de Belgische kust opgemerkt, maar de laatste tien jaar is ze er niet meer waargenomen.
Contact met de Cyanea capillata veroorzaakt een branderig gevoel, gevolgd door hevige pijn, zwelling en roodheid van de huid. De pijn en zwelling verdwijnen na een paar minuten. De fel rode strepen blijven meerdere dagen zichtbaar. Algemene symptomen als misselijkheid, buikpijn, overvloedige transpiratie en spierkrampen kunnen optreden.

6. Japanse kruiskwal, Gonionemus vertens

De kruiskwal is een kleine kwal van 2-4 cm die afkomstig is uit Japan en de Zee van Ochotsk. Ze nestelt zich vaak tussen algen. De naam van de kwal is afgeleid van het kruis dat op de kwal te zien is. De rand van de transparante hoed draagt meerdere tentakels. Deze kwal komt de voorbije jaren voor in Zeeland en is sinds 2014 ook aanwezig in de Spuikom in Oostende.
Contact met de Japanse kruiskwal kan zeer pijnlijk zijn en veroorzaakt een branderig gevoel met roodheid en soms blaasjes. Het kan ook algemene symptomen veroorzaken, zoals zwakte, vermoeidheid, pijn in spieren en gewrichten, koorts. Er kan zich ook een allergische reactie voordoen (loopneus, traanvorming en ademhalingsproblemen).

7. Parelkwal, Pelagia noctiluca

De Pelagia noctiluca of Parelkwal is een kleine kwal van ca. 10 cm doorsnede. Ze heeft een roze of paars getinte, fosforescerende hoed die bezaaid is met bruine vlekjes.
De parelkwal komt voor in de Middellandse zee en delen van de Atlantische Oceaan. Ze wordt ook waargenomen langs de Atlantische kusten van Frankrijk, Schotland en Ierland. Tijdens de jaren 80 werd aan de Italiaanse Adriatische kust een wildgroei van de Pelagia noctiluca vastgesteld. In september 1990 werd aan de Belgische kust een invasie van de Pelagia noctiluca waargenomen gedurende drie dagen.
Contact met de parelkwal is zeer pijnlijk. De huidletsels kunnen een onregelmatige vorm aannemen en zien eruit als brandwonden. De aangetaste zone is rood, gezwollen en er kunnen blaasjes optreden. De uitslag gaat gepaard met jeuk en laat gepigmenteerde littekens na (bruine vlekken). De pijn kan 1 tot 2 weken aanhouden. Algemene symptomen (duizeligheid, braken, diarree) komen zelden voor. Wel zijn allergische reacties gemeld (netelroos, ademhalingsproblemen, shock). De uitslag kan enkele weken of zelfs jaren na het eerste contact spontaan terug optreden, zonder een nieuwe aanraking met een kwal.

8. Portugees oorlogsschip, Physalia physalis

Physalia physalis of het Portugees oorlogsschip komt voornamelijk voor in tropische en subtropische zeeën, maar kan door de wind over lange afstanden worden meegevoerd. Haar aanwezigheid is dan ook al gerapporteerd aan de zuidwestkust van Engeland en de Aquitaine in het zuidwesten van Frankrijk. In de Noordzee komt ze uitzonderlijk voor. Ze is waargenomen in 1912 aan de kust van Knokke, maar sindsdien niet meer.
Het Portugees oorlogsschip is geen echte kwal, maar een soort poliep. Ze drijft op het zeeoppervlak door middel van een met lucht gevulde vlotter en is uitgerust met zeer stekende tentakels, die tot 40 meter lang kunnen worden. Deze tentakels kunnen afbreken en wegdrijven op de golven, waar ze moeilijk zichtbaar zijn voor zwemmers. Zelfs dood en gestrand kunnen de intacte tentakels nog irriterend zijn.
Contact met het Portugees oorlogsschip zorgt onmiddellijk voor intense pijn, gestriemde huid en jeuk. Er kunnen zich blaren vormen en de letsels laten soms gepigmenteerde littekens na (bruine vlekken). Na 15 minuten tot een uur kunnen algemene symptomen van verschillende ernst optreden: misselijkheid, braken, snelle hartslag, pijn in de borst en de buik, moeite met ademhalen, pijn in de spieren en gewrichten, malaise, duizeligheid, koorts. Een allergische reactie is ook mogelijk.
Net zoals bij de parelkwal kan een herhaling van de huiduitslag zich voordoen, zonder nieuw contact met een kwal.

Symptomen van een kwallenbeet

Lokale reactie

• Huiduitslag: rode vlekjes, kleine rode bultjes en/of blaasjes; soms rode striemen.
• Jeuk, branderig of tintelend gevoel.
• Pijn, mild tot zeer intens. Het prikkende en stekende gevoel kan een uur aanhouden, de jeuk zeker 24 uur, soms veel langer. De letsels kunnen littekens achterlaten onder de vorm van pigmentvlekken.

Algemene symptomen

Het kwallengif kan soms algemene symptomen veroorzaken. Dit komt vooral voor bij kwallen uit (sub)tropische gebieden, maar ook bij sommige kwallen die sporadisch aan onze kust voorkomen, zoals de Japanse kruiskwal en de parelkwal.

• Hoofdpijn, buikpijn
• Spierkrampen, gewrichtspijn
• Ademhalingsproblemen
• Duizeligheid
• Misselijkheid, braken

Allergische reactie

Sommige mensen kunnen allergisch reageren op een kwallenbeet. Gif van kwallen is sensibiliserend, wat wil zeggen dat herhaald contact een allergische reactie kan veroorzaken. Ook kruisreacties (tussen verschillende soorten kwallen) zijn mogelijk.

• Spierkrampen, spierpijn
• Sterke zwelling
• Een loopneus, tranende ogen
• Ademhalingsproblemen
• Hartritmestoornissen, bloeddrukval
• Shock, bewustzijnsverlies
  
  

Lees ook: In shock gaan: welk soorten shock zijn er en wat zijn de symptomen?

Een kwallenbeet behandelen

• Verlaat na een kwallenbeet zo snel mogelijk het water.
• De pijn vermindert door onderdompeling of douchen in heet water (tot 45 °C) gedurende 20 tot 30 minuten. Je kan daarvoor ook een hot pack of warme compressen gebruiken. Door hitte worden de eiwitten in het gif onschadelijk gemaakt.
• Indien geen warm water beschikbaar is, spoel de huid dan met zeewater. Spoel nooit met zoet water, want dat activeert net de netelcellen.
• Indien geen heet water of zeewater beschikbaar is, kan je de pijn ook verlichten door de aangetaste huid te koelen met bijvoorbeeld ijs of een coldpack. Houd ijs of een coldpack niet rechtstreeks tegen de huid, maar wikkel het bijvoorbeeld in een schone theedoek.
• Bij steken van sommige tropische kwallen moet je azijn op de aangetaste plek aanbrengen. Bij Noordzee-kwallen mag je nooit azijn gebruiken omdat dat de netelcellen net activeert.
• Probeer de resten van de tentakels op de huid te verwijderen, bijvoorbeeld door de huid met een creditcard of de achterkant van een mes af te schrapen, of met een pleister of pincet. Het kan helpen om eerst voorzichtig een beetje scheerzeep op de aangetaste plek aan te brengen.
• Jeuk en pijn kunnen verlicht worden met een anti-jeukmiddel (bv. op basis van lidocaïne). Bij ernstige klachten kan de arts ook een antihistaminicum of cortisonezalf voorschrijven.
• Bij hevige pijn kan je eventueel een pijnstiller nemen (bv. paracetamol).
• Het is aan te raden de aangetaste zone te beschermen tegen de zon om kans op vorming van littekens (bruine vlekken) te verminderen.
  
  

Lees ook: Bij een kwallenbeet is warm water de beste reflex

Wanneer een arts raadplegen?

• Indien algemene verschijnselen of tekenen van een allergische optreden zoals hoofdpijn, overgeven, ademhalingsproblemen, hartkloppingen, bewustzijnsverlies... zoek dan direct medische hulp of bel 112.
• Bij jonge kinderen of oudere mensen.
• Als je op meerdere plaatsen bent gestoken of bij huiduitslag en/of pijn over een groot huidoppervlak.
  
• Als je vlak bij de ogen of rond de genitaliën bent gestoken.
  
• Bij hevige pijn, en zeker als die niet beperkt blijft tot de aangetaste plek, maar verder uitstraalt, raadpleegt je ook het best een arts.
• Wanneer de huidklachten (pijn, jeuk...) na 24 uur nog niet verdwenen zijn.
• Ook indien je in een (sub)tropisch land gestoken wordt door een kwal, is het best om meteen een medische hulppost of arts te raadplegen.
  
  

Bronnen:
www.rodekruis.nl
www.mayoclinic.org
www.nhs.uk
www.nlm.nih.gov
www.iws.ie