Geneesmiddelen tijdens zwangerschap: geen zwart-witverhaal

Sommige geneesmiddelen kunnen gevaarlijk zijn voor uw ongeboren kind of uw kind dat borstvoeding krijgt. Veel geneesmiddelen, zowel op medisch voorschrift als deze die vrij worden verkocht zoals bijvoorbeeld pijnstillers, zelfs geneesmiddelen voor uitwendig gebruik (crème, gel, enz.) en geneesmiddelen op basis van planten, houden risico’s in.

Men heeft gemakkelijk de neiging contra-indicaties als wit-zwart gegevens voor te stellen. Maar dit klopt helemaal niet. 

Van sommige geneesmiddelen is duidelijk aangetoond dat ze schadelijke farmacologische effecten kunnen hebben voor het embryo, de foetus of de pasgeborene en zelfs aangeboren afwijkingen kunnen veroorzaken. Van andere geneesmiddelen vermoed men, bijvoorbeeld op basis van dierenproeven of op basis van meldingen van bijwerkingen, dat ze mogelijk schadelijk kunnen zijn. Van nog andere geneesmiddelen zijn onvoldoende gegevens beschikbaar over de risico's tijdens zwangerschap en borstvoeding, en die worden dan ook meestal afgeraden, alhoewel ze perfect veilig kunnen zijn. Met andere geneesmiddelen heeft men dan weer al lang ervaring en heeft men nooit problemen gezien. Die geneesmiddelen worden doorgaans als veilig beschouwd. 

Er bestaat dus een brede grijze zone. 

Het verband bewijzen tussen medicatie en afwijkingen bij de geboorte ligt ook heel erg moeilijk. Het is soms moeilijk om onderscheid te maken tussen afwijkingen die het gevolg zijn van geneesmiddelengebruik, en afwijkingen die het gevolg zijn van de ziekte waarvoor behandeld werd of die geheel onafhankelijk van het geneesmiddel of de ziekte optreden. 

Bovendien spelen veel factoren een rol, zoals de eigenschappen en toedieningsvorm van het geneesmiddel, het tijdstip van toediening, de dosis, de duur van de behandeling... In het algemeen geldt dat bij een verhoging van de dosering en/of de duur van de behandeling de kans op aangeboren afwijkingen en functionele stoornissen ook toe-neemt.

Of er teratogene effecten van een geneesmiddel optreden en hoe sterk deze zijn, hangt ook af van de individuele gevoeligheid van het embryo of de foetus. In de praktijk wordt ervan uitgegaan, dat een teratogeen effect meestal ontstaat als gevolg van een combinatie van externe en genetische factoren.

• Onderzoek naar de mogelijk schadelijke werking van geneesmiddelen tijdens de zwangerschap is gecompliceerd. De farmaceutische industrie test geneesmiddelen doorgaans niet bij zwangere vrouwen. Vaak bestaat er alleen informatie uit dierstudies. Deze informatie is slechts beperkt te extrapoleren naar de mens. Dierexperimentele gegevens geven wel inzicht in de mechanismen van giftigheid, en worden als zodanig als onder¬steunend beschouwd. 

• Aangezien de farmaceutische firma’s vooral geen risico willen lopen zal het advies in de geneesmiddelenbijsluiters zeer dikwijls meer afwijzend zijn over gebruik tijdens zwangerschap en borstvoeding dan de wetenschappelijke gegevens. U hoeft zich dus niet nodeloos ongerust te maken als uw arts een bepaald geneesmiddel voorschrijft, terwijl de bijsluiter gebruik tijdens zwangerschap of borstvoeding afraadt.

De kans op het ontstaan van aangeboren afwijkingen door geneesmiddelen is afhankelijk van het moment in de zwangerschap waarop de geneesmiddelen worden gebruikt. Het gebruik van sommige geneesmiddelen is afgeraden tijdens een bepaalde periode in de zwangerschap (bijvoorbeeld eerste of derde trimester). Andere geneesmiddelen moeten gedurende de hele zwangerschap worden vermeden.

• Sommige geneesmiddelen kunnen schadelijk zijn als ze vóór de conceptie zijn gebruikt. Dit kan het geval zijn bij geneesmiddelen met een lange eliminatiehalfwaardetijd. Hoewel hierover voor het ogenblik zeer onvolledige informatie bestaat, kan dit de keuze bij behandelingen mee sturen.

• In de periode tussen de conceptie en volledige implantatie, die ongeveer twee weken duurt (dus tot ongeveer 28 dagen na de eerste dag laatste menstruatie), is er geen of nauwelijks weefselcontact tussen moeder en bevruchte eicel. Als er in deze periode blootstelling plaatsvindt aan een teratogene stof, dan geldt er bijna altijd een alles-of-niets-principe; er volgt of een miskraam of een zwangerschap waarbij het basisrisico op een kind met aangeboren afwijkingen hetzelfde is als bij een niet-blootgestelde zwangerschap. 

• Daarna volgt de periode van aanleg en differentiatie van de organen en orgaansystemen. Een blootstelling in deze periode kan leiden tot structurele beschadigingen, afhankelijk van het ontwikkelingsstadium van de orgaansystemen. Vanaf de tiende week (gerekend vanaf de eerste dag van de laatste menstruatie) tot het einde van de zwangerschap ligt de nadruk niet zo zeer meer op structurele afwijkingen, maar kan er functionele beschadiging van de zich verder ontwikkelende organen optreden, bijvoorbeeld van het centrale zenuwstelsel. 

Voor sommige geneesmiddelen hangt de mate van ongunstige invloed af van de dosering en/of de duur van de behandeling. Bij toegenomen dosering is het te verwachten dat de kans op misvormingen en ontwikkelingsstoornissen ook toeneemt.

Voor sommige geneesmiddelen geldt een zogenaamde drempelwaarde: beneden een bepaalde grens zijn er geen schadelijke effecten, boven die grens kunnen schadelijke effecten optreden. 

• In sommige situaties benadert men het concept 'absolute contra-indicatie', bijvoorbeeld een teratogene medicatie voor een niet levensbedreigende aandoening in het begin van de zwangerschap, zal wellicht terecht als absoluut geformuleerd worden.  

• In de mate dat men goede bruikbare alternatieven heeft zal men ook geneigd zijn de verdachte gegevens iets dwingender te formuleren: wetenschappelijk misschien niet helemaal correct maar wel de beste praktische oplossing bij concrete adviezen.  

• Hier horen ook de problemen tijdens borstvoeding bij.  Hoe belangrijk borstvoeding als eerste keuze voorop schuiven ook blijft, bij risico’s kan de mogelijkheid al dan niet tijdelijk over te schakelen op flesvoeding de keuze van medicatie soms gemakkelijker en veiliger maken.