Nycturie of nocturie: moet je 's nachts vaak opstaan om te plassen?
In dit artikel
Nycturie of nocturie: moet je 's nachts vaak opstaan om te plassen?
dossier
’s Nachts opstaan om te plassen is een probleem dat vele mensen wakker houdt. ’s Nachts plassen, in medische termen nycturie of nocturie genoemd, is een verschijnsel dat toeneemt met de leeftijd, maar het komt ook op jongere leeftijd voor. Zowel mannen als vrouwen hebben er last van. Op jonge leeftijd hebben vrouwen er meer last van, op oudere leeftijd gaat het meer om mannen.
Tussen 35 en 50 jaar zou ongeveer 10 procent van de mannen en 16 procent van de vrouwen hiervan last hebben. Boven de leeftijd van 60-70 jaar zou meer dan de helft van zowel mannen als vrouwen in meerdere of mindere mate aan nycturie lijden.
Wanneer is 's nachts plassen een probleem?
Eén keer per nacht opstaan is meestal geen probleem. Vanaf twee of meer toiletbezoeken per nacht kan de slaapkwaliteit echter aangetast worden. Uit studies over slaapproblemen blijkt dat nycturie een van de belangrijkste oorzaken van verstoorde slaap is.
Een niet onbelangrijk gevaar van nycturie is de
verhoogde kans op vallen of andere ongevallen, vooral bij bejaarden.
Soms kan het zijn dat je gaat plassen omdat je wakker bent geworden. Dan spreken we niet van nachtelijk plassen of nycturie. Nycturie is als je wakker wordt omdat je moet plassen.
Oorzaken van nachtelijk plassen
Vele mensen denken dat het heel normaal is dat naarmate men ouder wordt, men ´s nachts meer moet opstaan om te plassen. Het klopt dat de kans op nachtelijk plassen sterk toeneemt met de leeftijd. Door een aantal structurele en functionele veranderingen van de lagere urinewegen bij het ouder worden daalt onder meer de functionele blaascapaciteit (het maximaal geplast volume per plasbeurt) en moeten oudere mensen ook vaker plassen, maar minder per plasbeurt.
Ouderdom is echter niet de enige of belangrijkste oorzaak van nycturie. Er spelen tal van andere factoren een rol die alleen of samen aan de basis liggen van herhaaldelijk nachtelijk plassen, en die niet altijd of uitsluitend een gevolg zijn van het verouderingsproces, en vaak zelfs niet rechtstreeks te maken hebben met de urinewegen. Een aantal van die onderliggende problemen kunnen bovendien behandeld worden, waardoor nachtelijk plassen geen onvermijdelijk ouderdomsverschijnsel is waarmee men nu eenmaal moet leren leven.
1. Overproductie van urine tijdens de nacht (nachtelijke polyurie)
Bij ongeveer 7 à 8 op 10 mensen met nycturie heeft het nachtelijk plassen vooral te maken met een verhoogde urineproductie tijdens de nacht. Normaal produceren onze nieren 1 tot 2 liter urine per dag, waarvan ongeveer 25 procent tijdens de nacht. Maar sommige mensen produceren tijdens de nacht te veel urine (meer dan 25 procent van de dagelijkse urineproductie).
De hoeveelheid nachtelijk geproduceerde urine kan gemeten worden met behulp van een zogenaamd ‘plaskalender’. Daarin houd je bij hoe vaak je moet plassen en welk volume per keer geplast wordt. De nachtelijk geproduceerde urine wordt bepaald door het volume van de plasbeurten na het slapengaan op te tellen met het volume van de eerste plas na het opstaan. Indien dit volume groter is dan 20-35 procent van de 24-uren productie, spreekt men van nachtelijke overproductie van urine of nachtelijke polyurie.
Soms is er niet alleen sprake van nachtelijke polyurie, maar wordt er ook overdag te veel urine geproduceerd, en moet je ook overdag te veel plassen (meer dan 3 liter per dag of meer dan 40 ml urine per kg lichaamsgewicht per dag). Men noemt dat globale of 24-uurs polyurie.
Polyurie kan verschillende oorzaken hebben. Die kunnen ook samen voorkomen.
• Te veel drinken en eten voor het slapengaan.
• Overmatig veel drinken (polydipsie) ten gevolge van een onderliggende aandoening, zoals bijvoorbeeld ziekten van de pijnappelklier (hypofyse), van de nieren, of dwangmatig drinken bij sommige psychiatrische patiënten.
• Verminderde aanmaak van het antidiuretisch hormoon vasopressine (ADH) dat ervoor zorgt dat ’s nachts minder urine wordt aangemaakt.
Bij gezonde personen neemt het vasopressinegehalte tijdens de nacht toe, waardoor er minder urine geproduceerd wordt en men minder nood heeft om te plassen. Bij veel oudere mensen neemt het vasopressinegehalte ’s nachts onvoldoende toe door een verstoring van het normale dag-nachtritme (circadiaans ritme). Gevolg is een overmatige urineproductie en de noodzaak om 's nachts op te staan om te urineren.
Ook bij een verhoogde bloeddruk (hypertensie) kan de aanmaak van ADH verstoord zijn en de nachtelijke urineproductie verhogen.
• Verminderde nierfunctie
Met het ouder worden reageert de nier minder efficiënt op het antidiuretisch hormoon ADH, waardoor er te veel urine wordt aangemaakt. Meestal zijn er nog andere hormonale stoornissen die een rol kunnen spelen, zoals het renine-angiotensine-aldosteron systeem (RAAS), waardoor minder water wordt vastgehouden, en het atriaal natriuretisch peptide (ANP). Ook sommige
oedeem kunnen ertoe leiden dat ’s nachts te veel urine wordt aangemaakt.
• Aandoeningen die gepaard gaan met vochtopstapeling (oedeemvorming)
Bij diverse aandoeningen die gepaard gaan met vochtophoping in de onderste ledematen, kan er meer vocht in de bloedsomloop komen als men neerligt. Dit zorgt er onrechtstreeks voor dat de nieren meer vocht uit het bloed halen en meer urine produceren. Dit kan zich voordoen bij aandoeningen zoals: congestief
hartfalen, nefrotisch syndroom (een nierafwijking waardoor er te veel eiwitten in de urine terecht komen), leverfalen en veneuze insufficiëntie (met bijv.
spataderen).
Ook bij rolstoelpatiënten kan vochtopstapeling in de benen tot nachtelijke polyurie leiden.
•
Obstructief slaapapneu (OSAS) kan soms ook aan de basis liggen van nachtelijke polyurie. Bij elke periode van
apneu verhoogt de druk in de borst, waardoor (zoals bij vochtopstapeling) een verhoogde urineproductie optreedt.
• Diabetes insipidus
Diabetes insipidus is een zeldzame aandoening die wordt veroorzaakt door de gedeeltelijke of gehele afwezigheid van het antidiuretisch hormoon (ADH). Dit heeft ondanks de naam niets te maken met suikerziekte of
diabetes mellitus.
• Suikerziekte (diabetes mellitus)
Bij een slecht gecontroleerde diabetes mellitus kan er te veel suiker in de urine terecht komen (glucosurie), waardoor overmatige dorst en overmatige aanmaak van urine kan optreden. Meestal is er dan ook overproductie van urine overdag en moet je ook overdag vaak plassen.
• Neurologische aandoeningen
• Geneesmiddelen
Sommige geneesmiddelen, zoals onder andere plaspillen (diuretica) en calciumbokkers die bij hoge bloeddruk worden gebruikt, en selectieve serotonine-heropnameremmers (SSRI’s) die bij een
depressie worden gebruikt, kunnen zorgen voor overmatige urineproductie en aanleiding geven tot polyurie. Vooral als ze ’s avonds voor het slapengaan worden genomen.
Ook een hormonale behandeling met oestrogenen na de
menopauze zou mogelijk nycturie kunnen uitlokken of verergeren.
2. Verminderde blaascapaciteit
Normaal kan de blaas van een volwassene tussen de 200 en 500 ml urine opslaan. Tijdens de nacht kan een blaas normaal tot 30 procent meer urine opslaan dan overdag. Daalt de functionele blaascapaciteit (het grootste volume urine dat bij één plasbeurt kan uitgeplast worden) tot beneden de 300 ml, dan kunnen onder meer nachtelijke plasklachten ontstaan.
Een beperkte nachtelijke functionele blaascapaciteit kan diverse oorzaken hebben.
Overactieve blaas
• Overactieve blaas
Bij een overactieve blaas is de blaas extra prikkelbaar. De blaas spant zich al op als hij nog helemaal niet vol is. Je hersenen krijgen ook een sein dat je moet plassen als hij nog helemaal niet vol is. De blaas voelt dus voller aan dan hij echt is. Het gevolg is dat je vaker moet plassen en ook meer aandrang voelt (‘aandrang-incontinentie’). Vaak is er geen duidelijke oorzaak.
Een overactieve blaas is soms een gevolg van een beschadiging van een gedeelte van het zenuwstelsel, ten gevolge van bijvoorbeeld een beroerte, Multiple Sclerose, de ziekte van Parkinson, een hernia, tumoren, spina bifida...
• Goedaardige prostaatvergroting (Benigne Prostaat Hyperplasie)
Bij een goedaardige prostaatvergroting kan de plasbuis nauwer worden. Doordat de blaasspier harder moet werken om de urine door de vernauwde plasbuis naar buiten te persen, wordt de blaaswand zwakker en raakt soms uitgerekt. Dit kan ertoe leiden dat je vaker moet plassen, ook ’s nachts.
• Een verzakking van de blaas of de baarmoeder
• Urineweginfectie
Een
urineweginfectie kan gepaard gaan met frequent urineren van kleine hoeveelheden en een sterke aandrang op te plassen, ook ’s nachts.
• Blaaspijnsyndroom (Interstitiële cystisis)
Blaaspijnsyndroom is een chronische vorm van blaasontsteking die gepaard gaat met een gevoel van een volle blaas en vaak plassen.
• Urinewegstenen (Lithiasis)
Urinewegstenen kunnen gepaard gaan met vaak plassen, vooral dan stenen in de urineleider.
• Tumoren van de urinewegen
3. Overgewicht
Er bestaat een duidelijke relatie tussen nycturie en
obesitas (BMI = 30). Het onderliggend mechanisme is echter niet helemaal gekend. Mogelijk heeft het te maken met een toegenomen druk op de urinewegen. Maar het zou ook kunnen dat zwaarlijvigheid de kans op apneu en op slaapproblemen vergroot, en daardoor onrechtstreeks de kans op nachtelijk plassen verhoogt.
Lees ook: Slaaptekort en overgewicht zijn gelinkt aan elkaar
4. Psychologische problemen
Nachtelijk plassen kan te maken hebben met een psychologisch probleem, zoals
slaapproblemen of
stress.Soms kan het ook een gevolg zijn van een depressie.
Lees ook: Waarom hebben zoveel midlifers, en vooral vrouwen, last van slaapproblemen?
Wanneer een arts raadplegen?
Veel mensen denken nog altijd dat nycturie een normaal ouderdomsverschijnsel is waarmee ze moeten leren leven. Ook jongere mensen die last hebben van nycturie, vooral dan vrouwen, leggen zich daarbij vaak al te gemakkelijk neer omdat ze denken dat er weinig aan te doen is.
In veel gevallen wordt nycturie veroorzaakt of in de hand gewerkt door een onderliggend probleem dat vaak wél kan behandeld worden, waardoor ook het plasprobleem kan verholpen of verminderd worden.
Daarom is het aan te raden om altijd je huisarts te raadplegen als je vaak ’s nachts moet opstaan om te plassen.
Hoe stelt je arts nycturie vast?
De arts zal je uitgebreid bevragen over uw klachten, of en welke geneesmiddelen je neemt, mogelijke andere gezondheidsproblemen…
• Waarschijnlijk zal u gedurende enkele dagen een plasdagboek moeten bijhouden, waarin je noteert hoeveel je drinkt en hoe dikwijls en hoeveel je plast per 24 uur. De nachtelijk geproduceerde urine wordt bepaald door het volume van de plasbeurten na het slapengaan op te tellen met het volume van de eerste plas na het opstaan. Indien dit volume groter is dan 20-35 procent van de 24-uren productie, spreekt men van nachtelijke overproductie van urine of nachtelijke polyurie.
Hier kan je een mictiedagboek downloaden.
• Het lichamelijk onderzoek dient onder meer om te controleren hoe sterk uw bekkenbodemspieren zijn en of ze wel behoorlijk werken, bij mannen kan een rectaal toucher gebeuren om de grootte van de prostaat in te schatten…
• Een urineonderzoek, onder meer om een mogelijke blaasontsteking of urineweginfectie op te sporen.
• Een bloedonderzoek dient onder meer om de nierfunctie te bepalen, na te gaan of je mogelijk diabetes of hormonale stoornissen hebt.
• Soms zijn meer gespecialiseerde onderzoeken nodig wanneer je huisarts een of andere onderliggende aandoening vermoedt (bijv. onderzoek van de blaas, een prostaatprobleem, een zenuwaandoening, slaapapneu, diabetes enz.). HJe zal daarvoor waarschijnlijk doorverwezen worden naar een specialist, bijvoorbeeld een urinewegspecialist (uroloog), gynaecoloog, een specialist in klierziekten (endocrinoloog), een zenuwspecialist (neuroloog), hartspecialist (cardioloog), nierspecialist (nefroloog)…
Wat kan je zelf doen?
- Drink voldoende overdag (1,5 tot 2 l). Beperk het drinken in de uren voor het slapengaan, en zeker alcohol en cafeïnerijke dranken.
- De spijsvertering stimuleert de urineproductie. Dus best niet (te veel) eten voor het slapengaan. Het kan ook helpen om ’s avonds geen te pikante gerechten te eten.
- Indien je last hebt van gezwollen benen, kan het helpen om steunkousen te dragen en overdag even te rusten met de benen wat omhoog op een kussen. Leg ook ’s avonds de benen omhoog.
- Ga voor het slapengaan nog even plassen, en zorg dat je blaas zo goed mogelijk geledigd wordt.
- Als je zwaarlijvig bent, kan het helpen om enkele kilo’s te vermageren.
- Als je minder goed te been bent en ’s nachts moet opstaan om te plassen, kan het nuttig zijn om een licht te laten branden of een toiletpot bij het bed te voorzien, om valpartijen te voorkomen.
Hoe kan nachtelijk plassen behandeld worden?
De behandeling is afhankelijk van de oorzaak.
• Wanneer er sprake is van een onderliggende aandoening, moet die allereerst behandeld worden. Zo kan een urineweginfectie bijvoorbeeld met medicatie worden behandeld. Lijd je aan diabetes, dan zal geprobeerd worden om je behandeling beter op punt te stellen. In geval van slaapapneu, moet dat op de eerste plaats behandeld worden. Hetzelfde geldt voor hart- of nierproblemen.
• Indien je geneesmiddelen moet nemen die nachtelijk plassen kunnen uitlokken of verergeren, zal bekeken worden of die kunnen vervangen worden. Of dat je ze op een ander tijdstip kan nemen (bijvoorbeeld in de namiddag in plaats van ’s avonds).
1. Blaastraining en bekkenbodemspieroefeningen
Wanneer het duidelijk is dat de nycturie in belangrijke mate veroorzaakt wordt door een blaasprobleem, bijvoorbeeld een overactieve blaas of aandrang-incontinentie, dan kunnen blaastraining en bekkenbodemspieroefeningen helpen.
• Het doel van blaastraining is verkeerd plasgedrag te corrigeren, de aandrang sterker tegen te gaan en de blaascapaciteit te vergroten. De blaas kan getraind worden door het plassen uit te stellen, op vaste tijdstippen te plassen (en dus niet te wachten tot je aandrang voelt) en de intervallen telkens te vergroten.
Je kan bij blaastraining begeleiding krijgen van je huisarts of thuisverpleegkundige.
• Bedoeling van de oefeningen is de bekkenbodemspieren en de sluitspier van de blaas te versterken en beter onder controle te houden. U laat zich hierbij het best begeleiden door een kinesist gespecialiseerd in bekkenbodemreëducatie.
Kinesitherapie voor urine-incontinentie wordt (gedeeltelijk) terugbetaald door de ziekteverzekering. Informeer bij je arts, thuisverpleegkundige of ziekenfonds.
Lees ook: Mini gastric bypass: minder complicaties, meer voordelen en goedkoper
2. Geneesmiddelen
Wanneer een blaasprobleem aan de basis ligt van het nachtelijk plassen, en blaastraining en/of bekkenbodemoefeningen onvoldoende helpen, kan de arts ook medicatie voorschrijven.
Medicamenteuze behandelingen voor nycturie richten zich op het vergroten van de (nachtelijke) blaascapaciteit en/of het verlagen van de nachtelijke urineproductie. Doordat de oorzaak van nycturie meestal multifactorieel is, zijn de effecten van medicamenteuze behandeling vaak vrij beperkt.
• Anticholinergica of antimuscarines (zoals darifenacine, fesoterodine, oxybutynine, propiverine, solifenacine en tolterodine) zorgen ervoor dat de blaas minder gemakkelijk vanzelf kan samentrekken, waardoor je je plas langer kan ophouden.
Bijwerkingen treden vaak op, zoals een droge mond en, bij ouderen, een verminderd cognitief functioneren en verwardheid. Daarom wordt het bij ouderen niet aangeraden. Mocht verwardheid optreden, dan dient het anticholinergicum alleszins gestaakt te worden. Als er na zes weken geen verbetering optreedt, wordt de behandeling het best stopgezet.
• Alfablokkers (Alfuzosine, silodosine, tamsulosine terazosine) worden gebruikt bij een (goedaardige) prostaatvergroting. Internationale richtlijnen adviseren een alfablokkerbehandeling ook bij klachten van een overactieve blaas. Uit studies blijkt dat behandeling van nycturie met alfablokkers slechts een zeer beperkt effect heeft. In ons land zijn deze geneesmiddelen niet geregistreerd voor gebruik bij incontinentie.
• Lisdiuretica (furosemide) worden niet aangeraden voor nycturie omdat hierover nauwelijks studies bekend zijn.
• Desmopressine: dit medicament - een synthetisch analoog van het antidiuretisch hormoon vasopressine (ADH) - vult tekorten van het antidiuretisch hormoon aan en vermindert de nachtelijke urineproductie. Het wordt gebruikt in geval van nachtelijke overproductie van urine (nachtelijke polyurie).
Een gevaarlijke bijwerking van desmopressine is hyponatriëmie (een tekort aan natrium in het bloed) door waterretentie. Symptomen hiervan kunnen zijn: hoofdpijn, nausea, buikpijn, zwelling van armen en benen, duizeligheid tot coma. Om deze reden is het belangrijk dat desmopressine ingenomen wordt vlak voor het slapengaan en dat de patiënt hierbij en hierna niet meer drinkt. Bovendien moet het natriumgehalte in het bloed geregeld gecontroleerd worden.
Vanwege de beperkte werkzaamheid, het ontbreken van studies over de effecten op de lange termijn, en de vrij grote kans op soms ernstige bijwerkingen, wordt desmopressine evenwel afgeraden in de richtlijnen van het Nederlands Huisartsengenootschap. De Nederlandse Vereniging voor Urologie raadt gebruik bij 60-plussers en langdurig gebruik van desmopressine af. Ook in ons land raadt het BCFI desmopressine bij ouderen af.
• Locale (vaginale) toepassing van oestrogeen kan aandrang-incontinentie bij vrouwen verbeteren.
Lees ook: Waarom zijn bekkenbodemspieroefeningen niet enkel belangrijk voor zwangere vrouwen?
3. Chirurgie
Bij ernstige klachten en als andere behandelingen onvoldoende effect hebben, kan een chirurgische ingreep overwogen worden in geval van een
prostaatvergroting bij mannen of wanneer de klachten vooral te wijten zijn aan een overactieve blaas of aandrang-incontinentie.
Voor al deze opties ontbreken echter studies die het specifieke effect ten aanzien van nycturie hebben onderzocht.
• Bij een prostaatvergroting gaat het enerzijds om de TURp (transurethrale resectie van de prostaat) en anderzijds open prostatectomie.
• Bij klachten van een overactieve blaas vormen neuromodulatie (sacrale zenuwstimulatie en percutane tibiale neurostimulatie) en botuline-injectie tot de mogelijkheden.
Lees ook: Urine-incontinentie of ongewild urineverlies: oplossingen bestaan
Bronnen
Laatst bijgewerkt: april 2022
Artikels over gezondheid in je mailbox? Schrijf je in op onze nieuwsbrief en ontvang een gratis e-book met gezonde ontbijtrecepten.
