Antibiotica - beter en minder vaak gebruiken

dossier Infecties die we vandaag nog kunnen genezen met antibiotica, kunnen over enkele jaren opnieuw dodelijk zijn. Tenzij we nu optreden. Dit is een ernstig probleem dat ieder van ons aanbelangt. Antibiotica worden immers minder doeltreffend omdat we ze té vaak en slecht gebruiken. Antibiotica moeten voorbehouden worden voor ernstige infectieziekten zoals longontsteking of hersenvliesontsteking.

1. Wat zijn infecties?

Infecties worden door verschillende micro-organismen veroorzaakt.
Microorganismen zijn niet zichtbaar met het blote oog. Tot de voornaamste ziekteverwekkers behoren bacteriën en virussen.

• VIRUSSEN zijn verantwoordelijk voor heel wat gekende infecties zoals griep, mazelen, rode hond, bof, aids, enz. Ook bronchitis en de meeste verkoudheden en vele vormen van keelpijn en diarree worden veroorzaakt door virussen. Antibiotica hebben geen enkel effect op virussen.

• BACTERIEN liggen aan de basis van onder meer oorontstekingen (otitis), sommige vormen van hersenvliesontsteking (meningitis) en longontsteking (pneumonie), abcessen, diarree, enz. Bacteriën kunnen worden bestreden met antibiotica.

Wat zijn bacteriën?
Er bestaan miljoenen soorten bacteriën die leven in het water of in de grond. De overgrote meerderheid is totaal onschadelijk voor de mens, vele kunnen zelfs niet overleven in onze leefomgeving.
• Een aantal bacteriën hebben zich perfect aangepast aan mensen, dieren of planten. Die bacteriën noemen we ‘commensalen’, letterlijk tafelgenoten. Ze vervullen een nuttige taak.
Iedere mens is gastheer van miljoenen commensalen die op onze huid leven, in onze mond, het maagdarmkanaal, enz. Men noemt dit ook wel de bacteriële microflora. Zonder het te beseffen wisselen mensen dagelijks commensalen uit: door een handdruk, een kus, een hoestbui, enz. Ons lichaam past zich voortdurend aan door antistoffen tegen deze bacteriën te produceren waardoor ze slechts zelden problemen veroorzaken. Meer zelfs, ze stimuleren onze verdedigingsmeachanismen. In zekere zin beschermen ze dus tegen andere, mogelijk gevaarlijke bacteriën. Men kan het vergelijken met een parking: de ongevaarlijke bacteriën waaraan ons lichaam gewend is, hebben alle beschikbare plaatsen ingenomen waardoor er geen plaats meer is voor gevaarlijke nieuwkomers.
• Slechts een beperkt aantal bacteriën kunnen min of meer ernstige infecties veroorzaken. In dat geval spreken we van pathogenen of ziekteverwekkers. Maar zelfs indien we in contact komen met deze pathogenen worden we niet altijd (ernstig) ziek.

Hoe ontstaat een bacteriële infectie?
Of we al dan niet ziek worden hangt af van verschillende factoren:
• de agressiviteit van de pathogene bacteriën
• onze algemene gezondheidstoestand (we hebben minder weerstand indien we oververmoeid of gestresseerd zijn, als we onevenwichtig eten, als we lijden aan andere ziekten, enz.)
• de snelheid waarmee ons verdedigingssysteem reageert op vreemde indringers.

Soms wordt een bacteriële infectie voorafgegaan door een virale infectie (bijvoorbeeld een griep) waardoor we tijdelijk verzwakt zijn. We spreken dan van een bacteriële surinfectie. Antibiotica nemen om dit te voorkomen is niet alleen zinloos maar zelfs gevaarlijk. De antibiotica hebben namelijk geen enkel effect op de virussen. Bovendien dreigen ze de ongevaarlijke commensale bacteriën te doden. Zo wordt er plaats geruimd voor mogelijk gevaarlijke, resistente ziekteverwekkende bacteriën.

Een bacteriële of virale infectie kan uiteenlopende reacties of symptomen veroorzaken: koorts, hoofdpijn, stijfheid, vermoeidheid, hoestbuien, diarree, pijn, een lopende neus of rode ogen, enz. Antibiotica verhelpen deze symptomen niet.

2. De meeste infecties genezen spontaan

De overgrote meerderheid van de infecties, zowel viraal als bacterieel, geneest spontaan.
Dat is bijvoorbeeld meestal het geval bij bronchitis, angina, diarree en bij middenoorontsteking
Indien we in zo’n situatie na enkele dagen antibiotica zouden nemen, kunnen we ten onrechte de indruk krijgen dankzij die ‘miraculeuze’ antibiotica te genezen, terwijl het eigenlijk om een natuurlijk genezingsproces gaat.

Het immuunstelsel van ons lichaam produceert na enkele dagen voldoende antistoffen en verdedigingscellen om de vreemde indringers uit te schakelen.
Bij sommige ernstige bacteriële infecties (zoals hersenvliesontsteking of longontsteking) is ons natuurlijk afweersysteem niet in staat snel genoeg te reageren. In dergelijke gevallen zijn antibiotica noodzakelijk om de infectie te bedwingen. Enkel een arts kan oordelen over de ernst van een infectie. Om de juiste beslissing te kunnen nemen moet de arts een precieze diagnose stellen; hij zal soms verdere onderzoeken moeten uitvoeren (bloedonderzoek, radiografie, uitstrijkje van de keel, enz). Hij weegt daarbij de voor- en nadelen af (mogelijke resistentie; bijwerkingen, enz.) van een behandeling met antibiotica.
Daarom mag men nooit zonder medisch onderzoek antibiotica gebruiken (bijvoorbeeld een antibioticum uit de huisapotheek). Dat is zinloos en bovendien bemoeilijkt dit de diagnose van de arts.

Lees ook: Longontsteking of pneumonie: symptomen en behandeling

Lees ook: Meningitis of hersenvliesontsteking: twee soorten

3. Genezen we sneller door antibiotica?

Antibiotica zijn ALLEEN actief tegen bacteriën, NIET tegen virussen (die bijvoorbeeld griep of een verkoudheid veroorzaken).

Bij de meeste bacteriële infecties verminderen antibiotica de ernst van de infectie. Zij beletten dat de bacteriën zich vermenigvuldigen en geven het lichaam de kans om zich te verdedigen. Antobiotica zorgen er dus niet voor dat u sneller geneest, behalve in uitzonderlijke gevallen. Maar ze geven het lichaam bij een ernstige infectie meer tijd om een natuurlijke weerstand op te bouwen.
• We kunnen ons verdedigen tegen de meest infecties.
• Antibiotica kunnen het verloop van een ernstige bacteriële infectie gunstig beïnvloeden.
• Maar door antibiotica genezen we niet sneller.

Doen antibiotica de koorts zakken?
Koorts is vaak een van de eerste tekenen van een infectie. Wanneer de infectie voorbij is, verdwijnt ook de koorts. Antibiotica hebben geen enkel rechtstreeks effect op die koorts, ze helpen alleen de infectie bestrijden.

Lees ook: Wanneer spreken we van koorts en hoe wordt koorts behandeld?

Voor de ontdekking van de antibiotica waren ziekten zoals longontsteking of hersenvliesontsteking vaak dodelijk. Dankzij antibiotica kan men die dodelijke ziekten nu meestal genezen. Het zijn dus erg belangrijke geneesmiddelen.
Er bestaan verschillende types van antibiotica. Sommige zijn slechts actief tegen specifieke bacteriën. Men noemt ze daarom selectief. In de mate van het mogelijke zal de arts deze antibiotica voorschrijven omdat ze enkel de schadelijke bacteriën bestrijden die verantwoordelijk zijn voor de infectie en niet andere, nuttige of onschadelijke bacteriën.
Andere antibiotica hebben een bredere werking en zijn actief tegen meerdere bacteriën. Men noemt ze breed spectrum antibiotica. Soms zijn ze noodzakelijk omdat men de precieze ziekteverwekker niet kent, of omdat er meerdere ziekteverwekkers in het spel zijn.

Het probleem is evenwel dat de antibiotica waarover we nu beschikken om ernstige infecties te bestrijden, over enkele jaren onwerkzaam dreigen te worden.
De bacteriën die verantwoordelijk zijn voor die ziekten worden namelijk in toenemende mate ongevoelig voor die antibiotica.

4. Waarom worden bacteriën resistent tegen antibiotica?

Bacteriën evolueren permanent om te overleven in een vijandig milieu.
In de natuur hebben bacteriën allerlei mechanismen of ‘trucs’ ontwikkeld om zich te wapenen tegen de natuurlijke antibiotica die door hun concurrenten worden afgescheiden. De bacteriën worden met ander woorden resistent tegen de natuurlijke antibiotica. Dit is gewoon een toepassing van de aloude natuurwet van ‘het overleven van de sterkste’.

Bovendien geven ze deze resistentie door aan hun nageslacht én aan andere bacteriën die in hun omgeving leven. De bacteriën die van nature bij de mens voorkomen (de commensalen) en de ziekteverwekkende bacteriën die aanvankelijk wel gevoelig waren voor antibiotica, hebben deze resistentiemechanismen overgenomen en verder ontwikkeld.
Het gebruik van antibiotica bevordert de verspreiding van resistente bacteriën.
Antibiotica maken geen onderscheid tussen de ongevaarlijke (commensalen) en de ziekteverwekkkende (pathogene) bacteriën. Ze maken alleen een onderscheid tussen gevoelige bacteriën die dus vernietigd worden, en ongevoelige bacteriën die overleven.

Hoe komt het dat resistente bacteriën steeds talrijker worden?
Commensalen die gevoelig zijn voor antibiotica zullen vernietigd worden, maar ze worden snel vervangen door andere bacteriën. Die bezetten met andere woorden de parkingplaatsen die zijn vrijgekomen. Als deze nieuwe commensalen resistent zijn, dan worden wij in toenemende mate drager van resistente bacteriën, die wij ook kunnen overdragen aan onze omgeving. Iemand die dikwijls antibiotica neemt, wordt dus drager van resistente bacteriën die kan ze ook doorgeven aan mensen die zelden of nooit antibiotica nemen. Als een groot deel van de bevolking regelmatig antibiotica krijgt, dan blijven er uiteindelijk alleen nog resistente bacteriën over.
Het gebruik van antibiotica bij dieren veroorzaakt slechts een beperkte resistentie, met name bij sommige bacteriën die bij de mens diarree kunnen veroorzaken.

We kunnen besmet worden door ziekmakende bacteriën die resistent zijn geworden. Onnodige toedieningen van antibiotica veroorzaken dus een risico op resistentie, niet alleen voor diegene die antibiotica neemt, maar ook voor zijn onmiddellijke omgeving.

Lees ook: Wat is antibioticaresistentie en wat zijn de gevolgen?

5. Wat kunnen wij doen?

Antibiotica zijn enorm belangrijk bij het bestrijden van ernstige infecties.
Om hun effect in de toekomst veilig te stellen, is het nodig ze minder vaak en efficiënter te gebruiken.
De oplossing ligt niet in de ontdekking van nieuwe antibiotica. Indien die ook slecht worden gebruikt; zullen ze even snel hun effect verliezen.

Minder vaak
Wij gebruiken vandaag te vaak antibiotica waar ze eigenlijk niet nuttig of nodig zijn om te genezen. Deze overconsumptie is er de oorzaak van dat steeds meer bacteriën resistent worden. Als we hieraan niets doen, zullen in de toekomst steeds meer infecties veroorzaakt worden door deze resistente bacteriën. Antibiotica kunnen ons dan niet meer helpen.

Beter
Sommige infecties kunnen enkel genezen worden door middel van antibiotica. In dat geval moet de inname zo doeltreffend mogelijk gebeuren:
• De juiste dosis moet worden gerespecteerd,
• zonder een inname over te slaan,
• gedurende de ganse periode die door de arts wordt aanbevolen.
Zelfs indien er snel een verbetering optreedt, moet de behandeling worden voortgezet.
Bewaar nooit restjes antibiotica, maar lever ze onmiddellijk na de behandeling in bij de apotheker.
Indien er geen beterschap te merken valt twee tot drie dagen na het begin van de behandeling, moet u terug contact opnemen met de behandelende geneesheer.

Om de werking van antibiotica voor de toekomst veilig te stellen moeten we ze minder frequent en beter gebruiken. Dit is de verantwoordelijkheid van iedereen, zowel van arts als van patiënt.

6. Hebben kinderen vaker antibiotica nodig dan volwassenen?

Als ouders zijn we uiteraard zeer bezorgd om de gezondheid van onze kinderen. Kinderen blijken doorgaans veel meer antibiotica te gebruiken dan volwassenen. Reden om er hier even speciaal aandacht aan te besteden.

Net als bij volwassenen zullen de resistente bacteriën bij regelmatig antibioticagebruik in toenemende mate de plaats innemen van de niet-resistente bacteriën die worden gedood. Die resistente bacteriën kunnen verantwoordelijk zijn voor infecties bij uw kind zelf, maar ze kunnen ook worden doorgegeven aan ander kinderen en aan iedereen die in de omgeving van het kind leeft.

Alleen door minder antibiotica te gebruiken en enkel wanneer het echt nodig is, kunnen we onze kinderen beschermen tegen die resistente bacteriën en ervoor zorgen dat ze ook in de toekomst nog gebruik kunnen maken van antibiotica.

Moet een kind bij een infectie altijd een antibioticum krijgen?
Neen. Ten eerste wordt de overgrote meerderheid van de infecties bij kinderen veroorzaakt door een virus waartegen een antibioticum geen enkeleffect heeft.
Bovendien genezen de meeste infecties, zowel virale als bacteriële, spontaan na enkele dagen.

Is een antibioticum soms nodig?
Ja, voor bepaalde ernstige bacteriële infecties om het lichaam de tijd te geven zijn afweersysteem voldoende te organiseren.
Soms is een antibioticum het enige middel om een ernstige bacteriële infectie zoals hersenvliesontsteking of longontsteking te bestrijden.
Zoals bij volwassenen moet de juiste dosis worden gerespecteerd, zonder een inname over te slaan, en dat gedurende de periode die door de arts wordt aanbevolen.
Zelfs indien het kind zich snel beter voelt, moet de behandeling worden voortgezet. Indien er echter geen beterschap te merken valt twee tot drie dagen na het begin van de behandeling, moet u terug contact opnemen met de behandelende geneesheer.

Waarop moet u letten als een kind een infectie oploopt? Bij één van volgende alarmtekens moet u een arts raadplegen:
• het kind heeft dieprode vlekjes op de huid
• het eet en speelt niet meer
• het ademt zeer moeilijk of luidruchtig
• het is zeer onrustig of integendeel slaperig en futloos
• het braakt herhaaldelijk
• het heeft koorts boven 39°C die niet daalt door een koortswerend middel of die meer dan 3 dagen aanhoudt

Hetzelfde geldt als de toestand na 3 tot 5 dagen spontaan niet verbetert, of na 2 tot 3 dagen na de start van een antibiotica-behandeling.
Kinderen beneden twee jaar zijn zeer gevoelig voor bacteriële infecties. In geval van koorts is het steeds aan te raden om een arts te raadplegen.

Lees ook: Wanneer spreken we van koorts en hoe wordt koorts behandeld?

Lees ook: Ken jij het verschil tussen een griep en een verkoudheid? Doe de test!

Lees ook: Test jezelf: Heb je griep of ben je verkouden?

TEST
Is een antibioticum volgens u noodzakelijk wanneer uw kind:
1. een verkoudheid heeft? ja/neen
2. een oorsteking heeft? ja/neen
3. een angina of keelontsteking heeft? ja/neen
4. een bronchitis heeft? ja/neen
5. diarree heeft? ja/neen

ANTWOORD
1. Neen. Verkoudenheden kunnen soms meer dan 2 weken aanhouden. Ze worden meestal veroorzaakt door een virus - ook wanneer de neusloop dik en geel is.
2. Een antibioticum is niet altijd zinvol. Soms zal de arts, vooral bij jonge kinderen, toch een antibioticum voorschrijven.
3. Neen, tenzij in uitzonderlijke gevallen. Meestal worden keelpijn en angina veroorzaakt door virussen waartegen antibiotica niet werken. Alleen wanneer een bacterie aan de basis ligt zal de arts soms een antibioticum voorschrijven.
4. Neen. Een bronchitis en de meeste gevallen van hoest zijn van virale oorsprong.
5. Neen. Diarree wordt meestal veroorzaakt door een virus. Zelfs diarree veroorzaakt door een bacterie zal in de meeste gevallen spontaan genezen na enkele dagen.