Kanker: toeval of eigen schuld?

nieuws De meeste kankers ontstaan niet door roken, overgewicht, ongezonde voeding enzovoorts maar door toeval, schreven wetenschappers begin 2015. Onzin, zo reageerden andere wetenschappers eind vorig jaar: omgevingsfactoren zijn bepalend. Wie heeft gelijk?

Toeval?
Volgens een artikel in het gezaghebbende wetenschappelijke tijdschrift Science in januari 2015 is gemiddeld zo'n tweederde van alle kankers brute pech en te wijten aan toeval: namelijk het spontaan optreden van onvermijdelijke afwijkingen in het DNA die bij elke celdeling van stamcellen spontaan optreden.
Zij onderzochten voor 22 types kanker hoe vaak de ziekte spontaan voorkomt door een foutje in het DNA tijdens de celdeling van stamcellen.
Hun statistische analyse toont aan dat het risico op een tumor binnen een orgaan afhangt van het aantal stamcellen in het weefsel en hoe vaak de stamcellen zich delen. Veel stamcellen met veel celdelingen vergroten de kans dat het ooit toevallig misloopt en zich een tumor in het orgaan vormt. Hersencellen delen bijvoorbeeld relatief weinig, dus komen ook hersenkankers relatief weinig voor. Dikkedarmcellen delen dan weer zeer veel, met veel darmkankers als gevolg.
Hoe hoger het aantal kopieën, hoe hoger het risico op afwijkingen. Het opstapelen van die spontane afwijkingen zou verantwoordelijk zijn voor de meeste kankers. Slechts het overblijvende derde zou te wijten zijn aan omgevingsfactoren en ongezonde leefgewoonten zoals roken (25-30 %), of genetische voorbeschikking (ongeveer 5 à 10 %).

Er bestaan echter grote verschillen tussen het type kanker: sommige kankers zouden slechts voor 40% aan 'toeval' te wijten zijn, voor andere gaat het om 80%. Voorbeelden van kankers die (in grote mate) bepaald worden door het lot zijn o.m. pancreaskanker, leukemie, eierstokkanker, teelbalkanker en longkanker bij niet-rokers.
Bovendien is het aantal celdelingen blijkbaar niet de enige verklarende factor. Long- en prostaatcellen delen bijvoorbeeld weinig, maar toch komen er veel kankers voor. Terwijl dunnedarmcellen zeer veel delen, maar kanker nauwelijks voorkomt.
Hierbij moet ook aangestipt worden dat een aantal veel voorkomende kankers in deze studie niet aan bod kwamen bij gebrek aan gegevens over de celdeling: o.m. prostaat-, borst-, maag- en cervixkanker. Van de laatste drie staat vast dat ze in belangrijke mate door omgevingsfactoren bepaald worden.
Bovendien

Omgeving?
Dat 'toeval' de belangrijkste verklarende factor voor kanker is, wordt betwist door een artikel in het even respectabele tijdschrift Nature van december 2015. Daarin beweren andere wetenschappers dat slechts 10 tot 30 procent van alle kankers door pech ontstaan. De rest is te wijten aan externe factoren.
Volgens dit artikel volstaan 'toevallige' fouten in de celdeling meestal niet om kanker te veroorzaken, maar is ook blootstelling aan externe factoren nodig om kanker te doen ontstaan. Bovendien kunnen die externe factoren ook de zogezegd 'spontane' mutaties uitlokken. Dat verklaart waarom bijvoorbeeld waarom borstkanker vijf keer meer voorkomt in West-Europa dan in Zuidoost-Azië, en waarom prostaatkanker 25 keer meer voorkomt in Australië dan in Centraal-Azië.

Wie heeft gelijk?
Waarschijnlijk ligt de waarheid ergens in het midden.
• Een kanker kan niet worden verklaard door één enkele factor. Het is altijd een gevolg van een opstapeling van microscopische beschadigingen in het DNA. Verschillende risicofactoren spelen tegelijkertijd een rol en er bestaat een wisselwerking tussen hen om tot kanker te leiden. Sommige van die risicofactoren zijn onvermijdelijk zoals het risico op mutaties (fouten bij het kopiëren van het DNA) tijdens een celdeling. Maar dat verklaart niet alles.
• Het klopt voor heel wat types kankers dat er geen duidelijke link is met de levensstijl of de erfelijkheid, zoals bijvoorbeeld pancreaskanker.
• Bij een aantal kankers spelen omgevingskankers wél een doorslaggevende rol.
Dat is bijvoorbeeld het geval voor longkanker: meer dan 90% van de longkankergevallen komen voor bij rokers of ex-rokers. Een ander voorbeeld: er bestaat een zeer duidelijk verband tussen huidkanker en overdreven blootstelling aan UV-stralen.
Volgens de European Code Against Cancer zou ongeveer de helft van alle kankers vermijdbaar zijn door gezonde leefgewoonten (niet roken, gezond gewicht, gezonde voeding, voldoende bewegen, alcoholgebruik beperken...). Dat geldt onder meer voor (een deel van de) darmkankers, longkankers, huidkankers, borstkankers, prostaatkankers...

Een studie van het Nederlandse KWF Kankerbestrijding van juni 2015 komt tot het besluit dat naar schatting 30% van de nieuwe kankergevallen en 40 % van de sterfte door kanker in Nederland wordt veroorzaakt door een minder gezonde levensstijl, en zou daarmee in principe voorkomen kunnen worden. Niet roken is hierin het belangrijkste advies maar ook gezonde voeding en voldoende bewegen helpen om het risico te verlagen.
• De rol van 'toeval', erfelijkheid en levensstijl verschilt dus sterk van kanker tot kanker.
• Rekening houdend met de onvermijdbare risicofactoren (risico op spontane fouten tijdens celdelingen), kunnen we het risico op kanker nooit 100% uitsluiten, zelfs als we zeer gezond leven of niet erfelijk belast zijn. Omgekeerd betekenen ongezonde leefgewoonten niet automatisch dat u vroeg of laat kanker zult krijgen. Zo krijgen sommige mensen bijvoorbeeld longkanker zonder dat ze ooit gerookt hebben, en krijgen sommige kettingrokers nooit longkanker.