Gerelateerde artikels
Het keto-dieet voor medische aandoeningen: van dementie tot kanker
In dit artikel
Het keto-dieet voor medische aandoeningen: van dementie tot kanker
- Wat is het keto-geen dieet?
- Keto-dieet en gewichtsverlies
- Keto-dieet en diabetes type 2
- Keto-dieet tegen kanker
- Keto-dieet tegen hart- en vaatziekten
- Keto-dieet tegen alzheimer en parkinson
- Keto-dieet bij epilepsie
- Keto-dieet bij PCOS
- Keto-dieet en MS
- Nadelen van een keto-dieet
- Keto-dieet: niet voor iedereen
- Conclusies
dossier
Het keto-dieet wint steeds meer aan populariteit, niet alleen als afslankmethode, maar ook vanwege mogelijke gezondheidsvoordelen bij aandoeningen zoals epilepsie, obesitas en zelfs kanker. Dit vetrijke dieet zou de bloedsuikerspiegel stabiliseren, mentale helderheid bevorderen en ontstekingen verminderen. Maar zijn al die voordelen wetenschappelijk onderbouwd, of is het vooral een hype? Dr. Ir. Eric De Maerteleire, auteur van verschillende boeken rond gezondheid en voeding, dook voor ons in de wetenschappelijke lectuur en vat de info samen.
Wat is het keto-geen dieet?
© Getty Images
Het keto-dieet is een voedingspatroon dat rijk is aan vetten, matig in eiwitten en zeer laag in koolhydraten. Het bootst de stofwisseling na die optreedt tijdens vasten, waardoor het lichaam ketonlichamen begint te produceren.
Ketonen, of ketonlichamen, zijn verbindingen die het lichaam produceert wanneer vet wordt afgebroken als alternatieve energiebron voor glucose. Normaal gesproken haalt het lichaam zijn energie voornamelijk uit glucose, een suiker afkomstig uit koolhydraten. Wanneer glucose schaars is, schakelt het over op vetverbranding. Tijdens dit proces komen ketonen vrij, die via de bloedbaan de organen en weefsels van energie voorzien. Overtollige ketonen worden uiteindelijk uitgescheiden via de urine en de adem.
Belangrijk om te weten: keto is niet hetzelfde als een standaard koolhydraatarm dieet. Terwijl de meeste koolhydraatarme diëten streven naar minder dan 150 gram koolhydraten per dag (ongeveer zes bananen), beperkt een keto-dieet de inname tot minder dan 50 gram per dag. Dit is noodzakelijk om een staat van ketose te bereiken, waarin de vermeende gezondheidsvoordelen van het dieet liggen.
|
Keto-dieet: standaard en therapeutisch
|
© Getty Images
Keto-dieet en gewichtsverlies
Hoewel dit veelbelovend klinkt, is er een belangrijke kanttekening: vrijwel al het onderzoek naar keto en gewichtsverlies is uitgevoerd bij mensen met obesitas. Wil je dit dieet gebruiken om de laatste vijf kilo kwijt te raken, dan zijn de resultaten mogelijk minder indrukwekkend. Voor mensen met aanzienlijk overgewicht kan een keto-dieet echter een effectieve manier zijn om af te vallen.
Daar zijn meerdere redenen voor. Ten eerste leidt een drastische vermindering van koolhydraten tot een snel verlies van watergewicht, wat direct zichtbaar is op de weegschaal. Na de eerste weken vertraagt dit initiële gewichtsverlies en zet het zich voort in een normaler tempo. Hoewel deze snelle daling in kilo’s geen vetverlies is, kan het wel motiverend werken en helpen om het dieet vol te houden.
Daarnaast suggereert onderzoek dat bepaalde ketonen die vrijkomen tijdens ketose de eetlust kunnen onderdrukken, wat het makkelijker maakt om een calorietekort aan te houden. Ook kan een koolhydraatarm eetpatroon de vetverbranding ondersteunen. Uit onderzoek uit 2022 blijkt dat keto insulinepieken kan verminderen (zie verder). Aangezien insuline lipolyse – het proces waarbij het lichaam opgeslagen vet afbreekt – onderdrukt, kan een stabiele bloedsuikerspiegel het vetverlies bevorderen.
Lees ook: Het keto-dieet: snel gewichtsverlies, maar is het gezond?
Keto-dieet en diabetes type 2
Er is veel onderzoek gedaan naar keto voor diabetes type 2, en met goede redenen. Koolhydraatarme diëten zijn een steunpilaar van diabetesmanagement en werden aanbevolen ruim voordat injecteerbare insuline beschikbaar kwam. Dus, hoewel koolhydraatarme diëten voor diabetes niets nieuws zijn, biedt keto een nieuwe benadering door het vetgehalte in de voeding te verhogen. Het is goed ingeburgerd in het onderzoek dat keto- en koolhydraatarme diëten kunnen helpen om de bloedsuikerspiegel te stabiliseren - er kunnen zelfs meer potentiële voordelen in het spel zijn. Een studie uit 2019 ontdekte dat een keto-dieet diabetes type 2 bij sommige deelnemers omkeerde, en na een follow-up van 2 jaar hadden veel deelnemers verbeteringen in hun diabetesbloedmerkers. Onder de deelnemers was er een diabetesremissiepercentage van 17,6%, wat veel is.
Het dieet is echter niet zonder nadelen. Uit een meta-analyse uit 2021 bleek dat de voordelen na 1 jaar leken af te nemen, en veel deelnemers vonden het moeilijk om het voor een lange periode vol te houden. Dit betekent dat een iets minder beperkend, duurzaam eetplan op de lange termijn betere resultaten kan opleveren.
Lees ook: Diabetes omkeren met je dieet, kan dat?
Keto-dieet tegen kanker
Het onderzoek naar keto als mogelijke ondersteuning bij de behandeling van kanker is nog in een vroeg stadium en blijft zeer controversieel. Toch hebben enkele kleinschalige studies aanwijzingen gevonden voor mogelijke voordelen.
De theorie hierachter is gebaseerd op het zogeheten Warburg-effect, een fenomeen waarbij kankercellen hun metabolisme veranderen. In plaats van energie voornamelijk via de mitochondriën te produceren, nemen kankercellen grote hoeveelheden glucose op en fermenteren deze tot lactaat, zelfs wanneer er voldoende zuurstof beschikbaar is. Theoretisch zou een keto-dieet, dat de koolhydraatinname drastisch verlaagt en het lichaam dwingt om vet als voornaamste brandstof te gebruiken, kankercellen kunnen ‘uithongeren’. Dit zou ze mogelijk verzwakken, waardoor ze gevoeliger worden voor chemotherapie en bestraling, terwijl gezonde cellen beter beschermd blijven.
Een kleine studie uit 2023 suggereerde dat deelnemers die het keto-dieet langer volhielden een betere algemene overleving vertoonden. Toch waarschuwen experts dat dit onderzoek zich nog in een vroege fase bevindt en dat er meer grootschalige studies nodig zijn om harde conclusies te trekken. Bovendien moet een keto-dieet zorgvuldig worden samengesteld, aangezien het anders kan leiden tot tekorten aan essentiële voedingsstoffen – iets wat bij kankerpatiënten extra nadelig kan zijn.
Keto-dieet tegen hart- en vaatziekten
Er wordt aangenomen dat het keto-dieet invloed heeft op triglyceriden, HDL-cholesterol (goed cholesterol) en LDL-cholesterol (slecht cholesterol). Een meta-analyse uit 2023 toonde een afname van triglyceriden in het bloed aan, maar wees ook op een toename van zowel HDL als LDL cholesterol. Ander onderzoek liet echter zien dat er geen significante verhoging van LDL was, in tegenstelling tot een andere studie die suggereerde dat een hoger verbruik van verzadigd vet juist zou leiden tot een stijging van LDL-cholesterol – wat schadelijk is voor de hartgezondheid.
Wanneer het keto-dieet meer gezonde, onverzadigde vetten bevat, zoals die uit avocado’s en zalm, kan het HDL-cholesterol verhogen, wat wel gunstig is voor het hart. Daarom lijkt het niet zozeer het keto-dieet zelf te zijn dat de bloedmarkers voor hartgezondheid verbetert, maar vooral de keuze van de vetten die men dagelijks consumeert.
Lees ook: Cholesterolverlagende voeding
Keto-dieet tegen alzheimer en parkinson
Sommige onderzoeken, zoals een recensie uit 2019, suggereren dat de ketonen die tijdens het keto-dieet worden gegenereerd, neuroprotectieve voordelen bieden, wat betekent dat ze de hersenen en zenuwcellen kunnen versterken en beschermen. Om deze reden kan een keto-dieet een persoon helpen aandoeningen zoals de ziekte van Alzheimer te voorkomen of te beheersen. Er is echter meer onderzoek nodig naar de effecten van een keto-dieet op de hersenen.
Lees ook: Kan de juiste voeding dementie voorkomen?
Keto-dieet bij epilepsie
Het ketogeen dieet wordt sinds 1921 gebruikt voor de behandeling van moeilijk te behandelen epilepsie, met slechts enkele aanpassingen in de loop der jaren. De Epilepsy Foundation in de VS stelt dat ketose kan helpen bij het verminderen van aanvallen, vooral bij mensen die niet goed reageren op andere behandelingen.
Het dieet lijkt een rol te spelen in het verminderen van aanvallen. Een overzicht uit 2014, gepubliceerd in het tijdschrift Neurology, suggereerde dat vetrijke, koolhydraatarme diëten zowel kinderen als volwassenen met epilepsie ten goede kunnen komen. Vijf van de studies in dit overzicht gebruikten het ketogene dieet, terwijl de overige vijf een aangepast Atkins-dieet toepasten. Typische voedingsmiddelen in deze diëten zijn eieren, spek, avocado’s, kaas, noten, vis en bepaalde soorten fruit en groenten. Uit de review bleek dat 32% van de deelnemers aan het ketogene dieet en 29% van degenen die het aangepaste Atkins-dieet volgden, een vermindering van ten minste 50% in de frequentie van hun aanvallen ervoeren. Veel deelnemers vonden het echter moeilijk om het dieet langdurig vol te houden.
Op de website van de Federatie Medisch Specialisten wordt vermeld dat er aanwijzingen zijn dat het ketogene dieet en het gemodificeerde Atkins-dieet kunnen bijdragen aan het verminderen van epileptische aanvallen bij kinderen en volwassenen met therapieresistente epilepsie. Tegelijkertijd wordt opgemerkt dat ongeveer de helft van de kinderen of ouders binnen een jaar stopt met de behandeling, vaak vanwege intolerantie of het gebrek aan effectiviteit van het dieet.
Conclusie: Specifieke diëten kunnen in sommige gevallen nuttig zijn, maar er is meer onderzoek nodig om de effectiviteit op lange termijn te bevestigen.
Lees ook: Epilepsie: symptomen en behandeling
Keto-dieet bij PCOS
Het ketogeen dieet kan de testosteronspiegel verlagen bij vrouwen met polycysteus-ovariumsyndroom (PCOS). PCOS is de meest voorkomende hormoonstoornis bij vrouwen en treft 7-10% van de vrouwen in de vruchtbare leeftijd. Het kan onvruchtbaarheid veroorzaken en verhoogt het risico op het ontwikkelen van diabetes type 2, obesitas en andere metabole gezondheidsproblemen.
Net als bij type 2 diabetes wordt PCOS gekarakteriseerd door insulineresistentie, waarbij het lichaam niet effectief reageert op insuline, het hormoon dat helpt bij het reguleren van de bloedsuikerspiegel en vetopslag. Keto-diëten kunnen de insulinegevoeligheid verbeteren, de hongerhormonen in balans brengen en gewichtsverlies bevorderen bij mensen met obesitas en type 2 diabetes. Een aantal recente studies heeft de effecten van keto-diëten op PCOS onderzocht, en de bevindingen zijn opmerkelijk consistent: het ketogeen dieet kan vrouwen helpen af te vallen, hun gewichtsverlies te behouden, hun vruchtbaarheid te verbeteren, hun cholesterolgehalte te optimaliseren en hun menstruatiecyclus te reguleren.
Toch zijn er grotere, langlopende onderzoeken nodig om de langetermijneffecten van keto op PCOS beter te begrijpen.
Lees ook: Helpt een dieet tegen endometriose?
Keto-dieet en MS
Er zijn sterke aanwijzingen dat het ketogeen dieet bescherming kan bieden tegen auto-immuunziekten, of op zijn minst de ontwikkeling ervan kan vertragen, wat mogelijk ook van toepassing is op multiple sclerose (MS). Wetenschappers vermoeden al geruime tijd dat het keto-dieet het overactieve immuunsysteem kan kalmeren en mensen met ziekten zoals MS zou kunnen helpen.
Onderzoekers van de UC San Francisco hebben ontdekt dat het keto-dieet de darmmicroben stimuleert om twee stoffen te produceren die de symptomen van MS bij muizen verlichten. Ze ontdekten dat muizen die meer van het ketonlichaam ß-hydroxybutyraat (ßHB) produceerden, minder ernstig ziek waren. Dit verhoogde niveau van ßHB moedigde de darmbacterie Lactobacillus murinus aan om een metaboliet genaamd indol-melkzuur te produceren. Dit blokkeerde de activatie van immuuncellen die betrokken zijn bij MS en andere auto-immuunziekten. Deze bevindingen zijn afkomstig van experimenten met muizen, en de onderzoekers benadrukken terecht dat verder onderzoek bij mensen met auto-immuunziekten noodzakelijk is om deze bevindingen te bevestigen.
Lees ook: Mogelijke behandelingen bij Multiple sclerose (MS)
Nadelen van een keto-dieet
Langdurig vasthouden aan het ketogene dieet kan een nadelig effect hebben op de gezondheid, waaronder een verhoogd risico op de volgende gezondheidsproblemen.
- Tekort aan voedingsstoffen: Het keto-dieet beperkt koolhydraten tot slechts 50 gram per dag, waardoor er weinig ruimte is voor fruit en groenten, die essentiële vitamines en mineralen leveren. Hierdoor kunnen tekorten ontstaan aan belangrijke voedingsstoffen zoals thiamine, foliumzuur, vitamine A, E, B6, calcium, magnesium, ijzer en kalium. Zonder supplementen lopen mensen die dit dieet volgen het risico op voedingstekorten, zelfs als ze voedzaam eten. Het is belangrijk om koolhydraatarme groenten zoals bladgroenten, broccoli en courgette te eten om deze tekorten te verminderen.
- Spijsverteringsproblemen: Koolhydraatarme diëten bevatten weinig vezels, omdat bonen, linzen en volle granen vaak worden vermeden. Dit kan leiden tot constipatie en trage spijsvertering. Het hoge vetgehalte kan zwaar zijn voor het spijsverteringsstelsel, wat kan resulteren in diarree, krampen, een opgeblazen gevoel en maagklachten. Ook kan de kans op nierstenen toenemen, en een te hoge vetinname kan leiden tot leververvetting.
- Negatieve impact op hartgezondheid: Hoewel er potentiële voordelen voor de gezondheid van het hart zijn, kan een keto-dieet dat rijk is aan verzadigd vet (zoals vlees, kaas en boter) schadelijk zijn voor het hart. Verzadigd vet verhoogt het LDL-cholesterol ("slechte" cholesterol), wat in verband wordt gebracht met hart- en vaatziekten.
Het keto-dieet vereist bovendien veel planning en voorbereiding, wat lastig kan zijn voor mensen met een drukke levensstijl. Het vinden van keto-vriendelijke opties in restaurants of sociale situaties is vaak moeilijk, wat het sociale leven kan beïnvloeden. Als je merkt dat een koolhydraatarme eetstijl goed voor je werkt, kan een meer ontspannen aanpak, zoals een mediterraan dieet, een duurzamere keuze zijn.
Lees ook: Waarom is het mediterraan dieet zo gezond?
Keto-dieet: niet voor iedereen
Sommige mensen moet het keto-dieet absoluut vermijden, waaronder:
- mensen met diabetes die insulineafhankelijk zijn (injecties);
- mensen met een eetstoornis;
- mensen met een nieraandoening of pancreatitis;
- vrouwen tijdens de zwangerschap of die borstvoeding geven.
Mensen die een type medicatie gebruiken dat ‘natrium-glucose cotransporter-2 (SGLT2)-remmers’ voor diabetes type 2 wordt genoemd, mogen ook geen keto-dieet volgen. Deze medicatie remt de renale glucosereabsorptie, wat leidt tot uitscheiding van glucose met de urine en op die manier daalt het glucosegehalte in het bloed. Maar het medicijn verhoogt het risico op diabetische ketoacidose, een gevaarlijke aandoening die de zuurgraad in het bloed verhoogt.
Conclusies
- Hoewel ketogene diëten steeds populairder worden en veel patiënten er belangstelling voor tonen, moet het gebruik ervan met de nodige voorzichtigheid worden benaderd. Hoewel er indrukwekkende kortetermijnresultaten zijn op het gebied van gewichtsverlies, suggereert de meeste literatuur dat de effectiviteit op lange termijn vergelijkbaar is met andere caloriebeperkte diëten.
- De positieve effecten van het keto-dieet zijn grotendeels te wijten aan het aanzienlijke gewichtsverlies, vooral vetverlies. Studies tonen doorgaans verbeteringen in HDL-cholesterol en triglyceriden, maar de reactie van LDL is variabel. De studies spreken elkaar tegen, en de grote hoeveelheden vet in het dieet, vooral de hoge inname van verzadigd vet, kunnen problematisch zijn. Een vetrijk dieet kan bijvoorbeeld een negatieve invloed hebben op de gezondheid van het hart en gastro-intestinale problemen veroorzaken, evenals leiden tot leververvetting.
- Voor patiënten met diabetes type 2 is het waarschijnlijk dat elk gewichtsverlies dat wordt bereikt met het ketogene dieet de hemoglobine A1c kan verlagen en de medicatielast kan verminderen.
- Gewichtsverlies vermindert ook ontstekingen in het lichaam, wat een gunstig effect heeft op ontstekingsgerelateerde ziekten zoals Alzheimer, Parkinson en MS.
- Er zijn positieve effecten waargenomen op de samenstelling van de microbiota in de dikke darm, wat een gunstig effect kan hebben op de evolutie van epilepsie en mogelijk MS. Echter, het is te vroeg om definitieve uitspraken te doen over deze bevindingen.
- De effecten van het keto-dieet op andere aandoeningen, zoals PCOS en kanker, zijn tegenstrijdig, en meer onderzoek is nodig om hier meer duidelijkheid over te krijgen.
- Bij langdurige toepassing van het dieet kunnen tekorten aan essentiële vitaminen, mineralen en sporenelementen optreden, en spijsverteringsproblemen komen vaak voor.
- Het grootste probleem bij het keto-dieet is dat de veiligheid en gezondheid op lange termijn nog niet zijn bewezen, vooral met betrekking tot veranderingen in het lipidenprofiel en de cardiovasculaire impact.
De algemene conclusie zou kunnen zijn dat het keto-dieet kortstondig (1 tot 3 maanden) nuttig kan zijn om drastisch gewicht te verliezen en bepaalde bloedparameters te verbeteren, maar dat de langetermijneffecten nog onbekend zijn en mogelijk risico’s met zich meebrengen. Fysiologisch gezien is het keto-dieet een ‘noodoplossing’, aangezien de opname van glucose, de belangrijkste brandstof voor ons lichaam, vrijwillig sterk wordt beperkt. Dit kan op termijn schadelijk zijn.
Als je het keto-dieet wilt proberen, is het verstandig om dit met je arts of diëtist te overleggen, vooral als je gezondheidsproblemen hebt. Zij kunnen je adviseren over hoe je het dieet veilig en duurzaam kunt volgen.
Bronnen:
Huiyuan Zhu et al. (2022). Ketogenic diet for human diseases: the underlying mechanisms and potential for clinical implementations. Signal Transduct Target Ther.; Jan 17;7(1):11.
Kathryn Dowis , Simran Banga (2021). The Potential Health Benefits of the Ketogenic Diet: A Narrative Review. Nutrients. May 13;13(5):1654
Erin McGaugh , Brandon Barthel (2022). A Review of Ketogenic Diet and Lifestyle. Mo Med.; Jan-Feb;119(1):84–88.
Antonio Paoli , Antonino Bianco , Tatiana Moro , Joao Felipe Mota , Christianne F Coelho-Ravagnani (2023). The Effects of Ketogenic Diet on Insulin Sensitivity and Weight Loss, Which Came First: The Chicken or the Egg?. Nutrients. Jul 12;15(14):3120.
Shaminie J Athinarayanan et al. (2019). Long-Term Effects of a Novel Continuous Remote Care Intervention Including Nutritional Ketosis for the Management of Type 2 Diabetes: A 2-Year Non-randomized Clinical Trial. Front Endocrinol (Lausanne). Jun 5;10:348.
Joshua Z et al. (2021). Efficacy and safety of low and very low carbohydrate diets for type 2 diabetes remission: systematic review and meta-analysis of published and unpublished randomized trial data. BMJ.; Jan 13;372:m4743.
Wamidh H Talib , Asma Ismail Mahmod , Ayah Kamal , Hasan M Rashid , Aya M D Alashqar , Samar Khater , Duaa Jamal , Mostafa Waly (2021). Ketogenic Diet in Cancer Prevention and Therapy: Molecular Targets and Therapeutic Opportunities. Curr Issues Mol Biol.; Jul 3;43(2):558–589.
Maria V Liberti , Jason W Locasale (2016). The Warburg Effect: How Does it Benefit Cancer Cells? Trends Biochem Sci.; Jan 5;41(3):211–218.
Ryuichiro Egashira et al. (2023). Long-Term Effects of a Ketogenic Diet for Cancer. Nutrients. May 16;15(10):2334.
Carol F Kirkpatrick et al. (2019). Review of current evidence and clinical recommendations on the effects of low-carbohydrate and very-low-carbohydrate (including ketogenic) diets for the management of body weight and other cardiometabolic risk factors: A scientific statement from the National Lipid Association Nutrition and Lifestyle Task Force. J Clin Lipidol.; Sep-Oct;13(5):689-711.e1.
Minjin Joo, Sumin Moon, Young Seo Lee, Myeong Gyu Kim (2023). Effects of very low-carbohydrate ketogenic diets on lipid profiles in normal-weight (body mass index < 25 kg/m2) adults: a meta-analysis. Nutr Rev.; Oct 10;81(11):1393-1401.
Shaminie J Athinarayanan et al. (2020). Impact of a 2-year trial of nutritional ketosis on indices of cardiovascular disease risk in patients with type 2 diabetes. Cardiovasc Diabetol.; Dec 8;19(1):208.
Marta Rusek, Ryszard Pluta, Marzena Ulamek-Koziol, Stanislaw J Czuczwar (2019). Ketogenic Diet in Alzheimer's Disease. Int J Mol Sci.; Aug 9;20(16):3892.
Marzena Ulamek-Koziol, Stanislaw J Czuczwar, Slawomir Januszewski, Ryszard Pluta (2019). Ketogenic Diet and Epilepsy. Nutrients.; Oct 18;11(10):2510.
Pavel Klein, Ivana Tyrlikova and Gregory C. Mathews (2014). Dietary treatment in adults with refractory epilepsy. Neurology Journals. October 29.
Paolo Moghetti (2016). Insulineresistentie en polycysteus ovariumsyndroom. Huidige Pharm Des.; 22(36):5526-5534.
Nicholas Pennings, Johnny Jaber, Peter Ahiawodzi (2018). Ten-year weight gain is associated with elevated fasting insulin levels and precedes glucose elevation. Diabetes Metab Res Rev.; May;34(4):e2986.
Victoria M Gershuni, Stephanie L Yan, Valentina Medici (2018). Nutritional Ketosis for Weight Management and Reversal of Metabolic Syndrome. Curr Nutr Rep.; Sep;7(3):97-106.
Karniza Khalid et al. (2023). Effects of Ketogenic Diet on Reproductive Hormones in Women With Polycystic Ovary Syndrome. Journal of the Endocrine Society, Volume 7, Issue 10, October, bvad112,
Margaret Alexander et al. (2024). A diet-dependent host metabolite shapes the gut microbiota to protect from autoimmunity. Cell Rep.; Nov 26;43(11):114891.
Damian Dynka, Katarzyna Kowalcze, Agnieszka Paziewska (2022). The Role of Ketogenic Diet in the Treatment of Neurological Diseases. Nutrients.; Nov 24;14(23):5003.
Freedman MR, King J, Kennedy E. Popular diets: a scientific review. Obes Res. (2001) 9(Suppl. 1):1s-40s. 10.1038/oby.2001.113
Bilsborough SA, Crowe TC. (2003). Low-carbohydrate diets: what are the potential short- and long-term health implications? Asia Pac J Clin Nutr.; 12:396–404.
Zupec-Kania BA, Spellman E. (2008). An overview of the ketogenic diet for pediatric epilepsy. Nutr Clin Pract.; 23:589–96. 10.1177/0884533608326138
auteur:
Sofie Van Rossom,
gezondheidsjournalist
